In november 2017 zal het 100 jaar geleden worden dat de Russische revolutie de wereld in twee overheersende politieke kampen opsplitste. ‘Spasibo’ blikt terug op deze grote metamorfose en haar gevolgen. De discussie laten we door de wereldberoemde Britse historicus Orlando Figes openen, die een lezing gaf op 17 december tijdens de Russian Days in Brussel en er de algemene vrijheid en cultuur in het hedendaagse Rusland in vraag stelde.
Wat Figes zo speciaal maakt is zijn passie voor het zogeheten micro-onderzoek. In zijn bestsellers zoals Tragedie van een volk en Revolutionair Rusland schetst deze populaire Ruslandkenner een beklijvend panorama van de Oktoberrevolutie. Aan de hand van persoonlijke archieven en ontmoetingen met laatste ooggetuigen reconstrueert hij een menselijke geschiedenis, het verhaal achter de objectieve feiten. Maar hoe kon hij nu conclusies maken op basis van duizenden kleine getuigenissen? Figes stelt dat elke conclusie al even chaotisch en subjectief is als de geschiedenis en de revolutie zelf.
Van pruik naar dictatuur
1917. In de straten van Sint-Petersburg, toen nog Petrograd, was een vermomde Lenin vastberaden op weg naar het Smolny-instituut, het hoofdkwartier van de stadsraad. Hij wilde er zijn partijleden aansporen om de macht in handen te nemen. De politie stopte hem onderweg, maar herkende de activist niet omwille van zijn pruik. Hadden ze Lenin toen echter gearresteerd, dan was de bolsjewistische alleenheerschappij wellicht slechts een utopie in Lenins memoires geweest. Het was echter te laat: op 25 oktober gleed het grootste land ter wereld af in een bolsjewistische dictatuur. Van een socialistisch meerpartijenstelsel was vanaf die dag geen sprake meer.
Dit kantelpunt in de Russische geschiedenis vormde het begin van de Sovjet-Unie, maar zijn schaduw reikte eigenlijk nog veel verder. Volgens Figes is deze val van de democratie rechtstreeks verantwoordelijk voor het huidige politieke klimaat in Rusland. De jongeren van vandaag werden opgevoed door ouders en grootouders die geleerd hadden om alles wat niet klopte in hun wereldbeeld af te doen als een ongelukkig foutje. Denk maar aan de zuiveringen onder Stalin en de vele Russen die dit donkere hoofdstuk van hun nationale verleden aan den lijve moesten ondervinden. Toch wordt deze periode zelfs door familieleden van slachtoffers gerechtvaardigd als noodzakelijk. Het land moest immers beschermd worden voor externe en interne vijanden. Vragen stellen was taboe.
Rusland, de boerenmaatschappij
Een tweede belangrijke oorzaak aan van de hedendaagse Russische houding tegenover zijn verleden, toekomst en grenzen ziet Figes in wat hij boerenmentaliteit noemt. De hongersnood van 1891 legde de basis voor de politisering van de Russische maatschappij. Hongerige mensen begonnen toen voor het eerst om politieke verandering te smeken en eisten professionele vertegenwoordiging. Dit legde de basis voor de liberale beweging in de jaren 1920 en het nationale verzet tijdens de Eerste Wereldoorlog. Maar zo ontstond toch ook de westerse democratische staatsvorm?
De Britse criticus ziet echter een groot verschil met de kapitalistische working class. Het ging niet om verstedelijking, maar om de ruralisatie van de steden in Rusland en de Sovjet-Unie. De collectivisatie strekte zich uit over het hele land en op alle vlakken.
Deze centralisatie en de zwakke agrarische economie, omgeven door vijandige machten, effende het pad voor de beruchte ideologie van het stalinisme. De Russische revolutie eindigt voor Figes niet in 1991, bij de val van de Sovjet-Unie. Nee, de revolutie is door het conformisme, de mythe van de vijand, de symboliek rond het patriottisme en de verbloeming van het verleden nog steeds aan de gang. Als ultiem voorbeeld geeft hij de overname van de Krim, die hij niet gerechtvaardigd vindt.
Teloorgang van cultuur
Even kritisch is Orlando Figes over de Russische cultuur. Volgens hem produceert het hedendaagse Rusland geen speciale vormen van cultuur meer. In de sovjettijden werd de creativiteit gestimuleerd omdat de vrije kunst verboden was. Mensen klampten zich toen vast aan de grootse cultuur en literatuur die hun land eerder had voortgebracht – toen Rusland trouwens nog openstond voor Westerse invloeden. De sovjetburgers hechtten belang aan het voortbestaan van deze eeuwenoude tradities. Nu moet Rusland opnieuw zijn plaatsje vinden op het artistieke wereldtoneel.
Trees Vandamme
