De Russische schrijver Aleksandr Solzjenitsyn (1918 – 2008) is niet alleen in Rusland één van de bekendste schrijvers van de 20ste eeuw, maar ook in het buitenland. Dat heeft wellicht alles te maken met het feit dat hem in 1970 de Nobelprijs voor literatuur werd toegekend voor ‘de ethische kracht waarmee hij de onvervangbare tradities van de Russische literatuur heeft voortgezet’. Solzjenitsyn was niet de eerste Russische schrijver die deze eer te beurt viel, en, net als zijn voorgangers Boenin en Pasternak, werd ook hij door de sovjetautoriteiten verguisd.
Goelag
Als jonge student wiskunde en natuurkunde had Solzjenitsyn ook een zwak voor de literatuur. Toen al wist hij dat hij schrijver wou worden. Aanvankelijk geloofde hij in het communisme. In 1945 vocht hij in het Rode leger tegen de Duitsers, maar hij werd plots gearresteerd door de NKVD. Men had brieven aan een kameraad onderschept waarin de jongeman zich kritisch had uitgelaten over Stalin. Solzjenitsyn werd veroordeeld tot acht jaar werkkamp en tot levenslange verbanning naar Kazachstan. Na Stalins dood werd hij in 1957 gerehabiliteerd en hij kreeg de toestemming om terug te keren naar West-Rusland. Hij begon te werken als leerkracht in Rjazan, maar in het diepste geheim besloot hij zijn kampervaringen neer te schrijven.
Een dag van Ivan Denisovitsj
In 1962 werd zijn debuutroman gepubliceerd, eerst in het tijdschrift Novyj mir, daarna in boekvorm. Het was Chroesjtsjov zelf die de toestemming had gegeven om het werk uit te geven. Een dag van Ivan Denisovitsj is het relaas van een doodgewone kampdag uit het leven van de doorsneegevangene Ivan Denisovitsj Sjoechov, die veroordeeld is tot 10 jaar werkkamp. Het boek is erg beschrijvend: het geeft de lezer een goed beeld van hoe het leven in zo’n dwangarbeiderskamp eruitzag. Samen met Ivan Denisovitsj hoop je dat deze dag gewoon tot een goed einde komt, zonder kleerscheuren, stokslagen, ziekte of al te grote honger. En zie: het blijkt om een goede dag te gaan. We lezen op de laaste bladzijde: “Sjoechov viel volmaakt tevreden in slaap. Hij had die dag het ene buitenkansje na het andere gehad: ze hadden hem niet in de petoet getrapt; ze hadden de ploeg niet naar die ijskoude buitenkolonie gestuurd; hij had bij het middageten een extra bak havermout weten te bemachtigen; … En hij was niet ziek geworden; hij was er fijn doorheen gerold. Er was weer een dag om – volslagen wolkeloos, vrijwel fortuinlijk.” En dan voegt Solzjenitsyn er fijntjes aan toe: “Zijn straftijd bestond uit drieduizend zeshonderddrieënvijftig dagen zoals deze. Van het begin tot het einde. Die drie extra dagen had hij aan de schrikkeljaren te danken.”
Ivan Denisovitsj Sjoechov
Sjoechov is een doodgewone, maar rechtschapen gevangene. Hij lijkt zijn lot te aanvaarden, klaagt nooit, maar probeert gewoon de dag door te komen. We lezen over de typische dagindeling van het kamp, het waardeloze eten, het harde werk in barre (weers)omstandigheden, de kampdokter, de opzichters, enz. Je kan je zo voorstellen hoe het allemaal moet geweest zijn voor Solzjenitsyn zelf. Maar van enige actie of intrige is er helemaal geen sprake. Het boek is voor de hedendaagse lezer misschien wel wat droog, ook al door het zakelijke, afstandelijke taalgebruik. De lezer krijgt ook heel wat kampjargon voorgeschoteld. Dit doet het allemaal ‘echt’ lijken, maar wie zoekt naar mooie zinnen of fraaie beelden zal van een kale reis terugkeren.
Roem en ongenade
Het boek werd het grootste literaire succes na de Tweede Wereldoorlog, zowel in de Sovjet-Unie als in het buitenland. Op één slag was de auteur beroemd. Maar zijn roem zou in de Sovjet-Unie van korte duur zijn. De KGB zette een lastercampagne op touw en de autoriteiten weigerden nog boeken van hem te publiceren. Toen hem in 1970 de Nobelprijs werd toegekend, was het hek van de dam. Van Solzjenitsyn verscheen tussen 1973 en 1975 in Parijs zijn lijvige werk De Goelag Archipel. Begin 1974 werd hij het land uitgezet. Het zou 20 jaar duren vooraleer de schrijver kon terugkeren naar Rusland.
Filosofische vragen
In zijn boeken onderzoekt Solzjenitsyn een aantal filosofische kwesties. Hij bestudeert de aard van het kwaad en moet vaststellen dat niemand helemaal goed of slecht is. Het is de taak van elk individu om het slechte in zichzelf te bestrijden en het goede te ontwikkelen. Verder denkt Solzjenitsyn diep na over waarheid en leugen, over het behoud van de waardigheid van de mens in de meest onterende situaties, en over de vraag hoe je toch nog van het leven kan houden in de meest abominabele omstandigheden.
Film
Al in 1970 werd het boek verfilmd: One day in the life of Ivan Denisovich is een Noors-Britse film gebaseerd op het boek van Solzjenitsyn. Op dit moment is de Russische regisseur Gleb Panfilov ook bezig met een verfilming van het boek. De film komt er normaal gezien in 2020.
Tekst: Nele Ninclaus