Verheugt u, allen die van grote Literatuur houden! Verheugt u, allen die mooie woorden het liefst als een oude, Italiaanse wijn savoureren: traag, aandachtig, genietend van elke toets. Eind maart verscheen bij uitgeverij De Geus ‘Italiaanse les’ van de Russische hedendaagse schrijfster Marina Stepnova, auteur van ‘De vrouwen van Lazarus’. En als u meent dat alles al gezegd (of geschreven) is over de liefde, dan hebt u het mis.
Grijze muis tegen een grijs decor
Het hoofdpersonage Ivan Ogarjov, rond wie het hele verhaal opgebouwd is, wordt geboren in 1969 in een grijze buitenwijk van Moskou, als enig kind van een zo mogelijk nog grijzer koppel. “Ze probeerden een echte man van hem te maken. Of liever, dat probeerde zijn vader, hij propte hem vol, als een kerstkalkoen, met dingen die hij zelf verstandig en verteerbaar vond. Moeder hield doorgaans haar mond.” (p.21) In de volstrekte uitzichtloosheid van zijn kindertijd vindt hij troost en schoonheid in boeken: eerst in een toevallig gevonden kunstboek over Titiaan, later in de Russische literatuur. “Gelukkig had het stille, onweerstaanbare gif, waar de klassieke Russische literatuur zo vol van is, in Ogarjovs geval een heilzame werking, als een vaccin.” (p. 38)
Onderwijs, routine, twijfel en stilte
De opvoeding gecombineerd met de liefdeloosheid uit de kinderjaren hadden van Ivan een echte etter kunnen maken. Maar de Sovjetschool “wist in een ommezien raad met deze sombere knaap, met behulp van het allersimpelste elixer – hoge morele principes plus geestdodende routine.” (p. 34) Ogarjov blijft een jongen rond wie iedereen met een boogje heen loopt. Niet geliefd, niet cool, niet populair. Niet gehoord. “Terwijl Ogarjov zich in alle ernst, pijnlijk gespannen afvroeg of hij het recht had iets te zeggen en het waard was om gehoord te worden, was er al iemand die zich naar voren werkte, die niet eens in staat was om te twijfelen, uit principe niet, en daarom gelukkig was. … Ogarjov was verbaasd hoe duizenden en duizenden mensen maar niet konden begrijpen hoeveel waardigheid er in zwijgen school. Eerlijkheid, waarheid, geloof, moed, talent – al het beste waar een mens kon op bogen, het bestond in de geluidloosheid.” (p. 49)
IN HET RUSSISCH LUIDT DE TITEL VAN HET BOEK ‘БЕЗБОЖНЫЙ ПЕРЕУЛОК’, LETTERLIJK: GODDELOZE DWARSSTRAAT.
Geneeskunst
Ogarjov wordt arts. Afstandelijk, koel, en wellicht net daardoor erg doeltreffend en professioneel voert hij zijn werk plichtsbewust uit, dag na dag, jaar na jaar. “Ja, Ogarjov verdiende niet slecht, maar dat ‘niet slecht’, waar hij zo naïef trots op was geweest, was naar hoofdstedelijke maatstaven niet eens nette armoede, maar erger.” Hij was een briljant arts met een enorme praktijk “in de stad, waar diefstal een deugd was geworden, in het land dat het geweten officieel, op het hoogste niveau, had afgeschaft. … Om trots te zijn op jezelf moest je er nu miljarden doorheen jagen, een industrietak in puin gooien, het hele land in de afgrond donderen.” (p. 200)
Antosjka
In de privékliniek waar Ogarjov werkt, ontmoet hij administratief medewerker Anna Pospelova, die zichzelf steevast Antosjka noemt. Naast die eigenaardigheid blijkt Anna ook over een bijzondere gave te beschikken, waarvan zij trouwens als enige op de hoogte is. Ze herkent gekken. Antosjka voelt voor al die sukkelaars een enorm medelijden. Ze wil hen allemaal helpen. “Waanzin was gewoon een andere wereld, anders dan die van ons, maar volkomen reëel. Door en door echt.”
Feniboet
Antosjka vat een onmiddellijke, onvoorwaardelijke liefde op voor Ogarjov. Hij ziet haar ‘toestand’ als alarmerend, vast te wijten aan de hoge werkdruk in de kliniek, en raadt haar aan Feniboet te slikken – een kalmeringsmiddel dat in Rusland en Oekraïne vaak voorgeschreven werd bij angststoornissen of slaapproblemen. Ogarjov stelt haar gerust dat die verwarrende gevoelens meteen zullen overgaan. Maar Antosjka houdt vol en een maand later trouwen ze.
Malja
Dertien jaar loopt hun leven, hun huwelijk, hun werk gesmeerd als een geoliede machine. De routine, de grijzigheid, het bestaan – Ogarjov merkt het nauwelijks op. Eigenlijk is hij opgehouden te leven. Of nooit begonnen met leven. En dan ontmoet hij Malja, een mooie, jonge vrouw die hem werkelijk ziet. Ziet wie hij is. Ze kijkt naar hem als naar een mens, niet naar een dokter. “Voor het eerst had hij geen lymfeknopen, geen vervlechtingen, geen ontstekingsproces onder zijn vingers, maar het leven.” (p. 177)
Italië
Het verliefde stel reist naar Italië, het is Ogarjovs eerste vakantie sinds tijden. Hij leert er de liefde kennen, maar ook de schoonheid, het goede leven. En daar ziet hij in dat hij voor de eerste keer leeft. “En opeens voelde Ogarjov de pijn. Zo’n pijn, alsof men hem zijn hele leven afgenomen had.” (p. 227) De liefdeloze ouders, de kille kindertijd en jeugd, het afstompende schoolsysteem, de Sovjettijd, de nieuwe tijd – ze zijn allemaal schuldig.
Nog meer pijn
De vrouw die hem het grootst denkbare geluk schenkt, is tevens de oorzaak van zijn onpeilbare verdriet. Krampachtig gaat hij op zoek naar verlossing. “Wat dan ook, zolang het maar niet zo’n pijn doet. Kan niet schelen wat. De acute fase van het verdriet. De ontsteking van de ziel. De dunne goddelijke boor, die zonder haast de nog levende menselijke ziel om zijn zegevierende punt windt.” (p. 261) Hoe Ogarjov er uiteindelijk toch in slaagt gewoon mens te zijn, wordt prachtig beschreven in het laatste hoofdstuk.
Goddeloze dwarsstraat
In het Russisch luidt de titel van het boek ‘Безбожный переулок’, letterlijk: goddeloze dwarsstraat. Het is de naam van de straat waar Malja een appartement heeft. En het is een bijzonder mooie titel die verwijst naar een door God verlaten plek. Of een plaats waar geen liefde is. Hoewel de sociale kritiek in dit boek beperkt blijft, geeft Stepnova via onder andere Ogarjov een stem aan de onopgemerkte Rus, slachtoffer van de Tijd.
Marina Stepnova
Het werk van Marina Stepnova (1971) behoort tot het allerbeste van de hedendaagse Russische literatuur. Haar boeken werden genomineerd voor de grootste literaire onderscheidingen in Rusland en worden in verschillende talen vertaald.
Marina Stepnova – Italiaanse les
Vertaler: Arie van der Ent
Amsterdam, De Geus, 2018
Tekst: Nele Ninclaus
