Janine Jager – Hoe komen wij heelhuids uit deze hel

Mrt 16, 2018

Met dit boek herbeleef je de Oktoberrevolutie in onvoltooid tegenwoordige tijd. Historica Janine Jager reconstrueert naast de chronologische ook de emotionele logica van de gebeurtenissen, en dat aan de hand van brieven en dagboeken van de Nederlanders die in Rusland woonden en daar het Russische noodlot ondergingen.

“Hoe komen wij heelhuids uit deze hel” vertelt over een van de meest intense en duistere periodes uit de gemeenschappelijke geschiedenis van Nederland en Rusland. Aan het begin van de 20ste eeuw vestigden enkele honderden Nederlanders zich permanent in het Russische rijk, waarvan zo'n 250 in Sint-Petersburg, de toenmalige hoofdstad. Onderzoekster Janine Jager (Wilhelmina Triesman, Pierewaaien op Nova Zembla, vertaling Baljurken en Bolsjewieken) verdiept zich in een thema dat daarvoor nog nooit zo systematisch geanalyseerd is. Jager is bovendien een fijne analytische schrijfster en ze weet de losse feiten en verschillende stemmen om te toveren tot een verhaal dat veel straffer is dan de fictie, waarin een miljonair in geen tijd sterft van honger en gebrek en waar gewone burgers voor enkele landen plots diplomatieke zaken moeten regelen. Het gezichtspunt van de buitenlanders zorgt ervoor dat dit werk een unieke bron van informatie over deze periode is. Hun waarnemingen zijn niet vrij van oordeel, maar ze worden minder beïnvloed door de Russische binnenlandse discussies en geven ons op die manier een frisse insidersblik.

Hoofdstad en steppe
Met het gezin van ingenieur Moritz Mohr maken we de beide Russische revoluties, de Eerste Wereldoorlog en de burgeroorlog mee vanop de eerste rij – in Sint-Petersburg. We leren ook zijn andere landgenoten kennen, met wie hij regelmatig samenkomt in de "Hollandsche Club". We zien hoe hun levens stap voor stap bergafwaarts gaan door het historische proces in het land en hoe hun eigen moed toeneemt, ondanks dood, honger, absurditeit.

Stoupky and its Dutch Salt Mine 'Peter the Great', voorstelling fotoalbum in Bachmoet, Oekraïne, 2016
Stoupky and its Dutch Salt Mine 'Peter the Great', voorstelling fotoalbum in Bachmoet, Oekraïne, 2016

De intense belevenissen in de hoofdstad worden afgewisseld met getuigenissen van de kleinere groep Nederlanders in het zuidoosten van Oekraïne, op de Hollandse zoutmijn “Peter de Groote” in Stoupky. De keuze voor die twee locaties voegt extra dimensies toe aan het verhaal. Zo zien we hoe de veranderingen van het centrum overgaan naar de periferie en welke metamorfoses de politieke boodschappen ondergaan. We krijgen ook een beter beeld over hoe groot en ongelijk verdeeld het land is. Het is ook een knipoog naar de klassieke Russische romans, waar stedelijke scènes vaak worden afgewisseld met het leven op het platteland. Nog een knipoog, maar dan van de geschiedenis naar ons: Stoupky "ligt tachtig kilometer van de rampplek, waar als gevolg van een nieuwe burgeroorlog in Oost-Oekraïne op 17 juli 2014 de MH17 werd neergeschoten".

Portret van het Sovjetrijk
De Russische staat kan hier als een apart personage beschouwd worden. We merken hoe de bureaucratie zich ontwikkelt tot een legitimatie-instrument (als je beroofd wordt met correct ingevulde papieren wordt een misdaad een wettelijke confiscatie). Of hoe je politiek verlies (de Vrede van Brest-Litovsk) als een winnende kaart kan uitspelen (als de internationale erkenning van het Sovjetbewind door zijn eigen vijand).

Pijnlijk zijn fragmenten over de burgeroorlog en de splitsing van de maatschappij (“Creperen jullie maar!”). En tegelijkertijd bewonderen we het volksvermogen om alles onmiddellijk te kunnen loslaten en zich te verenigen voor het grotere gevaar dat de Wereldoorlog met zich meebrengt.

Janine Jager © Atlas Contact
Janine Jager © Atlas Contact

Zwart-wit
Russische Nederlanders probeerden levenslang hun nieuwe landgenoten te begrijpen. 100 jaar geleden kwamen hun pogingen neer op dezelfde tegenstellingen zoals vandaag.

Moritz Mohr merkte op: “Eigenaardig, eigenaardig land, naast zoveel intens gemeens en doms, zoveel dat oneindig hoger staat dan in onze streken. Dat ernstige werken van de hele studerende jeugd. Vergelijk dat eens met het fuiven en tijdverdoen bij ons.”

Na de algemene spoorstaking in 1905 schreef Leonore Perk van Lith, vrouw van Barend Paardekooper, directeur van de zoutmijn in Stoupky, dat het Russische volk bestond ‘uit grote kinderen die nog o! zoveel moeten leren voor ze gebruik kunnen maken van de vrijheden waarom ze nu vragen’, maar het had ‘een diepe, goede inborst, dat is zeker. Meer misschien dan wij, veelgeprezen, egoïstische, rustig-koude Hollanders!’”

De Nederlandse diplomaat Willem Jacob Oudendijk heeft tegen het jaar 1918 al een veel krachtigere opinie gevormd: "Het Russische volk heeft zich van een zijde leren kennen, welke noch de Russen, noch de hier lang gevestigde buitenlanders ooit vermoedden: het zijn beesten. Gelukkig koppelen zij hun grote beestachtigheid tevens aan een grote dosis inertie."

Egbert Engberts, die tot de Ruslui van Vriezenveen behoort, somde zijn indrukken pas in 1929 op: "Onkreukbare eerlijkheid en gemene omkoperij, diep godsdienstig gevoel en alles afbrekende godloochening, het reinste enthousiasme en het verfoeilijkste materialisme, grote vlijt en goede inborst en volkomen luiheid en apathie, een onbedwingbare drang naar vrijheid en een in alles berustend fatalisme, edelmoedigheid en sadisme, al deze contrasten zijn met elkaar verweven op een wonderlijke en schier onbegrijpelijke wijze."

De Duitse en de Nederlandse protestantse gemeenschap maakten gebruik van dit kerkgebouw – Nederlandse hervormde kerk aan de Nevski Prospekt 20.
De Duitse en de Nederlandse protestantse gemeenschap maakten gebruik van dit kerkgebouw – Nederlandse hervormde kerk aan de Nevski Prospekt 20.

Maar de levenswendingen van de personages zelf geven ons toch een andere boodschap mee: de menselijke geest is ondoorgrondelijk en zal je altijd met contrasten verbazen wanneer je hem op de proef stelt.

De geschiedenis herhaalt zichzelf
Vele episodes van het boek weerklinken in onze hedendaagse ervaring. Zo vinden we hier politieke parallellen - bijvoorbeeld een conflict met Oekraïne: “Oekraïens chauvinisme, meende Marx (mededirecteur van de zoutmijn in Stoupky – red.), was een veel belangrijker oorzaak van de fanatieke tegenstand die de bolsjewieken in het zuiden ondervonden dan afkeer van hun socialistische ideologie. De bolsjewieken werden door de lokale Oekraïense bevolking vooral gezien als Russische overheersers uit het noorden. In die zin had de burgeroorlog in het zuiden van Rusland veel weg van een koloniale oorlog en een strijd voor nationale onafhankelijkheid.”

Er is ook ruimte om na te denken over de geschiedenis van buitenlands ondernemerschap in Rusland: “Tot de revolutie van 1917 zou de mijnbouw- en staalindustrie voornamelijk in handen zijn van buitenlanders.”

Als je Rusland een beetje kent, zal je haar ontzag voor het Westen zowel herkennen in respect voor buitenlanders als in de formulering van de laatste sprankel hoop om de bolsjewieken te zien vertrekken: “Zagranitsa nam pomozjet”, “het buitenland zal ons helpen”.

Logica van het gevoel
Hoe rijk en ingewikkeld het verzamelde materiaal ook mag zijn, de structuur blijft helder. Janine Jager bundelt alle onderzoeksniveaus meesterlijk samen tot een bijna tastbare leeservaring: wereldschommelingen, binnenlandse zaken, bedrijfs- en privélevens. Elke gebeurtenis wordt getoond vanuit elke mogelijke invalshoek: van jong en oud, rijk en arm, man en vrouw, berg en dal, buiten en binnen. Zo'n meeslepende les geschiedenis vergeet je niet.

Even precies uitgewerkt is het psychologische beeld, zowel van de grotere sociale groepen als van de personages. Deze bewijzen uit de eerste hand tonen hoe weinig we weten over onze limieten en hoe ver we kunnen gaan om te overleven en als we worden gedreven door hoop en geloof. “Hoe komen wij heelhuids uit deze hel” - de titel verandert met elke gelezen bladzijde van betekenis. Veel moeilijker dan de hel te verlaten is de beslissing nemen om het effectief te doen. Zeker wanneer die deur naar de hel een deur opent in je eigen huis, dat niet altijd gelijkgesteld kan worden aan je land van herkomst. Hiermee geeft de geschiedenis ons nog één actuele boodschap mee over wat het eigenlijk betekent om een vreemdeling te zijn in een ander land.

Janine Jager – Hoe komen wij heelhuids uit deze hel: Nederlanders in revolutionair Rusland
Atlas Contact Amsterdam/Antwerpen, 2017

Tekst: Ekaterina Verhees

Vorig artikel Politiek concert voor Russische presidentsverkiezingen
Volgend artikel Tijd, 9

Maart 2024

Ons steunen

Deel je Trakteer ons op een 
Spasibo bestaat zonder geld, maar niet zonder inspanning. Vind je een artikel leuk? Doneer voor een vrijwilligersvergoeding van je favoriete auteur. Elke cent telt!