Nele Ninclaus, slaviste en leerkracht Russisch, analyseert een nieuwe bundel verhalen van de Russische topauteur Michaïl Sjisjkin.
Michaïl Sjisjkin (1961) is ongetwijfeld één van de bekendste hedendaagse Russische schrijvers. Met zijn boek Onvoltooide liefdesbrieven won hij de grootste literaire onderscheiding in Rusland, de Большая книга of The Big Book en brak hij ook internationaal door. Onvoltooide liefdesbrieven werd in meer dan 30 talen vertaald. Deze brievenroman gaat over het zegevieren van de liefde over de dood heen, maar ook over de vergankelijkheid van het kleine, eenvoudige leven. Thema’s die bij Sjisjkin vaak terugkeren zijn troost, hoop, liefde en de kracht van het woord. “Ze maakten scènes, alsof ze niet wisten dat je boze woorden niet kunt terugnemen en vergeten. Ze wisten niet dat de mensen op volle kracht ruziemaken maar zich op halve kracht verzoenen, en dat er zo elke keer een stukje van de liefde wordt afgesneden en dat die steeds minder wordt. Of ze wisten het wel, maar konden er niets aan doen. Ik sloot me van hen af en leed onder zoveel onliefde.” (Michaïl Sjisjkin, Onvoltooide liefdesbrieven. Querido, 2014, p. 52)
Ondoorgrondelijk
Sjisjkin lezen is tegelijk genieten en afzien. Zijn boeken en verhalen staan bol van de gracieuze zinnen en intrigerende gedachten. Toch wordt de auteur vaak verweten dat zijn schrijfsels raadselachtig zijn, en moeilijk. Of onverklaarbaar. Maar daar ligt Sjisjkin niet wakker van. In een interview antwoordde hij eens op het verwijt dat zijn teksten moeilijk te lezen zijn, met de opmerking dat ze ook moeilijk te schrijven zijn.
Kennismaking
De kalligrafieles is het perfecte boek om kennis te maken met het werk van Sjisjkin: door de bondigheid van de verhalen is de wandeling doorheen de tekst hoogst aangenaam en zelden of nooit verdwaal je in ondoorgrondelijke verhaallijnen. De bundel is opgedeeld in acht verhalen en autobiografische essays. Het titelverhaal, dat ook het debuutverhaal van Sjisjkin is, gaat over het schrijven als overlevingsstrategie. Het hoofdpersonage, kalligrafieleraar Jevgeni Aleksandrovitsj, geeft op een hartstochtelijke manier les in de schoonschrijfkunst. Zijn lessen zijn tegelijkertijd uitstapjes doorheen de klassieke Russische literatuur. Zo ontmoeten we Anna Karenina (Tolstoj) en Lara uit Dokter Zjivago (Pasternak), verder ook Tatjana uit Jevgeni Onegin (Poesjkin) en Nastasja uit De Idioot (Dostojevski).
Letters
Als lezer proef je in dit verhaal de zoete smaak van bepaalde Russische letters of woorden. Mensen die Russisch studeren nemen dit verhaal best in kleine hapjes, om niets van de smaak te missen en te genieten van elk aroma en elke toon die in de woorden vervat zitten. Een voorsmaakje: “Helemaal aan het eind schrijdt de ж voort, deze verbazingwekkende, geleedpotige pauw, de enige die in vijf hele maten uiteenvalt! Hij heeft iets van een tweekoppige adelaar en tegelijkertijd zitten zijn zachte halve ovalen stevig op de regel, als op een trede. Het lijkt erop dat hij, als een klem, de vervloeiende wereld bij elkaar houdt: hemel en aarde, oost en west.” (Michaïl Sjisjkin, De kalligrafieles, Querido, 2016, p. 55) En zo gaat de lieflijke lofzang op de letter ж nog een halve bladzijde voort.
Verliefd op het woord
Sjisjkin werd op z’n vijftiende voor de eerste keer verliefd, zo lezen we in het laatste essay van de bundel In een op de wand gekrast bootje. Hij wou zijn liefde verklaren aan het meisje in kwestie, maar behalve een paar onverstaanbare klanken, kreeg hij niets gezegd. Op dat moment is hij bewust gaan zoeken naar mooie woorden. Maar hij bleef ervan overtuigd dat uiteindelijk de essentie van de dingen niet in woorden valt uit te drukken. Wat een geluk voor de lezer dat Sjisjkin dat toch maar bleef proberen! Zijn verliefdheid op het woord komt in bijna elk verhaal van de bundel mooi tot uitdrukking.
Kritiek op Rusland
In dit beschouwelijke essay over taal uit Sjisjkin zijn afkeer van het politieke bewind in Rusland en de taal die de machthebbers hanteren. “De Russische realiteit heeft een taal ontwikkeld van ongebreidelde kracht en vernedering. De taal van het Kremlin en het kampslang van de straat zijn van hetzelfde laken een pak. In een land dat leeft volgens een ongeschreven maar duidelijke wet – de plaats van de zwakste is bij de strontemmer – past het spraakgebruik bij de realiteit. Woorden verkrachten en schofferen.” (De kalligrafieles, p. 201) Zijn bikkelharde kritiek op de politieke elite van Rusland nam na de Oekraïnecrisis in 2013 – 2014 nog toe. Sinds de oorlog in Oekraïne heeft Sjisjkin gebroken met het land van Poetin. In een interview in NRC Handelsblad (9 december 2015) zegt hij letterlijk: “De misdadige staat ziet intellectuelen als vijanden. Rusland is weer terug in de Middeleeuwen en stevent met volle zeilen op het fascisme af.” Dergelijke uitspraken maakten hem tot één van de krachtigste criticasters van het hedendaagse Rusland.
Zwitserland
Sjisjkin woont sinds 1995 in Zürich, en daar is hij heel blij om. Zijn haat-liefde verhouding met Rusland heeft er alles mee te maken. “Terwijl je in het vaderland ‘met eerlijk werk geen stenen huizen bouwt’, leidt bij de Zwitsers eerlijk werk tot een eigen huisje. Terwijl in ons geboorteland iets in jouw bezit is tot het moment dat iemand die sterker is besluit het van je af te pakken, is bij Zwitsers privé-eigendom heilig.” (De kalligrafieles, p. 205)
De roman als reddingsbootje
In de (Russische) literatuur vindt Sjisjkin een toevluchtsoord, een uitweg uit de realiteit, redding. “De roman is een bootje. Je moet de woorden leven inblazen om het bootje echt te laten worden. Om erin te kunnen klimmen en weg te varen uit dit solitaire leven naar een plek waar we allemaal liefdevol worden verwelkomd.” (De kalligrafieles, p. 213) In de uitstekende vertaling van Gerard Cruys werd de laatste zin weggelaten. «Спастись. И взять с собой всех своих героев. И читателя.» “Redding zoeken. En alle helden uit de roman met zich meenemen. En de lezer.” Het schrijven redt de schrijver en zijn schrijfsels redden de lezer.
Tekst: Nele Ninclaus
Michaïl Sjisjkin – De kalligrafieles
Vertaald door Gerard Cruys
Querido, Amsterdam, 2016
