Wij spreken hier niet over beren en wodka. En draai maar liefst geen ‘Kalinka-Malinka’ op een trouwfeest van een Litouwse vrouw met haar Vlaamse man. Ex-Sovjet betekent niet meteen Russisch, hoewel de Sovjet-Unie inderdaad de 70 jaar lang gedwongen russificatie was geworden voor alle haar lidstaten.
Vele mensen vragen me waarom ik me Katya laat noemen, het verkleinwoord van mijn volledige naam zoals die op mijn identiteitskaart staat – Ekaterina. Gewoonlijk maak ik er een flauw grapje over, dat mijn naam te moeilijk is om hem uit te spreken zonder zeven fouten te maken in alle twee woorden. Niemand let op het tweede deeltje van mijn naam: Anatoljevna. Ekaterina Anatoljevna Verhees, dit is mijn naam.
Ik was 15 jaar oud toen het Ijzeren Gordijn viel en we ons plots op de internationale kaart bevonden. Ook in de internationale kranten, waar, oh lieve hemel, onze laatste communistische leider gewoon Mikhail werd genoemd en niet Mikhail Sergejevitsch, zoals het niet zolang geleden absoluut moest.
Faces and names
Volgens een sociologisch onderzoek van de Public Welfare Foundation kent een op drie Amerikanen de naam van zijn opa niet. Schandalig? De Britse antropoloog Gregory Bateson zag de familiale banden als een criterium voor het bepalen van de ‘maturiteit’ van beschavingen: hoe ‘rijper’, hoe minder rol de bloedrelaties spelen. Op deze schaal ziet Rusland er nog steeds heel patriarchaal uit in vergelijking met het Westen. Het woord ‘patroniem’, of vadersnaam, duidt het ook aan. Dit fenomeen speelt een enorme culturele rol. Met patroniem moet je iedereen aanspreken: wie ouder is dan jou of ouder dan 18 is, wie je nog niet goed kent en in alle zakelijke relaties. Met het patroniem moet je ook altijd ‘u’ gebruiken. Een heleboel fijne nuancen van de etiquette. Vind je de Japanse etiquette moeilijk? Nu, stelt u maar eens voor dat deze eeuwenlange traditie en diep in ons gedragsmodel ingegraven elementen plots verdwijnen zonder ‘tot ziens’ te zeggen. In de jaren 1990 moesten wij onze vadersnamen weglaten in de alledaagse communicatie. Hoe kan men anders een nieuwe CEO John Smith aanspreken met hetzelfde respect als zijn Russische secretaresse Natalja Petrovna Ivanova? Of de naam Bill Clinton naast Boris Nikolajevitsch Yeltsin politiek correct zetten in een nieuwsbericht? Maar de generatie van de hedendaagse Russen kent nog de tijd, wanneer een tiener vanaf zijn 18de als een volwassen erkend werd, en ook met zijn of haar volledige naam aangesproken werd. En voor het eerst met ‘u’. Initiatie door de benaming.
In de populaire thriller ‘Era van liefdadigheid’ (1976) van de gebroeders Vajner, die later verscheen op tv als klassieke reeks ‘Mesto vstrechi izmenit’ nel’zia’ (‘De ontmoetingsplaats kan niet veranderd worden’), heeft het hoofdpersonage last van een specifiek Russisch probleem: ‘Volodja, – stelde ik me voor en voelde me plots beschaamd: dat klonk stom zoals in de kleuterklas! Volwassen man, 22 jaar oud, eerste luitenant en – Volodja!’ Vladimir Ivanovitsj moest het zijn, Volodja is een verkleinwoord. Ook populair in het Westen: Tania’s, Anja’s, Natascha’s, hun namen klinken voor een Russisch oor als verkleinwoorden.
Met een verkleinwoord mochten in de Russische cultuur enkel vrienden, familieleden of mensen benoemd worden die lager stonden in de maatschappelijke hiërarchie, zoals een knecht of een misdadiger. De enige uitzondering was de naam van een monarch, maar dan met de volledige eerste naam en zijn titel.
Dus, als je me Ekaterina noemt, mis ik mijn patroniem erna of Uwe Majesteit ervoor. Liever Katya, dan zout op mijn culturele wonden. Mijn volledige naam gebruik ik nu alleen om documenten en artikels te ondertekenen. Het is een norm, een stille overeenkomst, die nooit overlegd was in de Russischtalige wereld. Wij spreken elkaar gewoon aan met de eerste naam, ook in de zakelijke en officiële relaties, maar houden de beleefde aanspreking ‘u’ vaster dan ooit. Er is ook geen manier om een oudere of onbekende persoon met ‘jij’ aan te spreken. En met kennissen wordt de overschakeling naar ‘jij’ eerst overlegd. Het is heel Russisch rond ‘u’ en ‘jij’ te dansen en voor de rest toch redelijk assertief te blijven, tot het arrogante toe. Het goed geïntegreerde middeleeuwse ‘broederschap drinken’ blijft ook actueler dan ooit onder Russen. Een wild ritueel van zelfvergiftiging, gekoppeld aan de ultieme beleefdheid.
Hebben of zijn?
Het gebruik van patroniemen is een gevolg van het imperiale verleden. Rusland heeft altijd gekozen voor expansie. Hoe groter het land is, hoe sterker en strenger de hand is van de regerende macht. En dat heeft de grootste invloed op onze manier van denken, die zich weerspiegelt in onze taal. We hebben geen hulpwerkwoord ‘hebben’, het enige is ‘zijn’ en wordt enkel gebruikt in het passief of in de toekomst. Het is de beste metafoor voor de Russische filosofie. Een persoon bepaalt niet wat hij krijgt: dat wordt gegeven aan hem op een of andere manier. Eerst door de vader, dan door een leraar, baas, overheid of god (het geloof was hier altijd getrouwd met de macht, ook toen er in plaats van de kerk een communistische partij was). Wat belangrijk is, is wat de persoon daarmee doet. Zo stel jij vast wat en wie jij bent – door wat jij bereikt met wat jij (niet) hebt.
Hebzucht is immoreel
Het is geen toeval dat het communisme wortel kon schieten in de grote landen met dezelfde totalitaire aanpak. Met zo een levensfilosofie waarbij alles wordt ‘gegeven’, valt het idee van de gelijke verdeling perfect mee. Het delen is cruciaal en diep in de mentaliteit verankerd. Sinds de kleuterschool wordt ons geleerd dat gie rig zijn niet mooi is. Het enige en heel oude kinderrijmpje dat bedoeld is voor het echt pijnlijke pesten gaat over ‘zhadina-goviadina’ – ‘gierige rundskop’. Niemand weet precies waarover het gaat, het klinkt echt zinloos, en misschien daarom bijzonder vervelend.
Zweedse kinderschrijfster Astrid Lindgren had niet verwacht dat haar boek ‘Karlsson van het dak’, niet zo belangrijk en succesvol in haar eigen land, een tijdloze hit zou worden in Rusland. Karlsson is oorspronkelijk een negatief personage, een leerzaam voorbeeld van hebzucht en egoïsme met alle rampzalige gevolgen, van in de stofzuiger vernietigde gordijnen tot het lokken van twee gevaarlijke misdadigers in zijn vriend zijn woonkamer.
De befaamde vertaler Liliana Lungina schreef een geestige adaptatie van het oorspronkelijke boek. Een heel succesvol stapje te ver voor een vertaler. Het ethische conflict met hebzucht en andere ‘slechte’ gedragsafwijkingen wordt in de Russischtalige versie gebracht met een geweldige humor van de vertaler: de ouders lachen nog steeds mee. De authentiekere versie was al gepubliceerd in de jaren 1990, maar werd een grote teleurstelling voor drie generaties van Karlssons fans: de academisch juiste vertaling bleek gewoon saai te zijn.
Het idee van alle vormen van sparen leidt Russen naar hebzucht en dat maakt ze niet echt geschikt voor de moderne economie. 70 jaar van communistische propaganda en relatieve armoede hebben ook hun werk gedaan. Wij hebben te lang met minachting gekeken naar de onschuldige maar toen niet bereikbare spullen, die je leven gewoon gemakkelijker of aangenamer maken.
De hedendaagse Rus consumeert buiten zijn basisbehoeften redelijk chaotisch en dat levert soms absurde toestanden op. Een nieuw doel van het Russische ministerie van cultuur klinkt schokkend voor de ex-natie van ruimtevaarders en ingenieurs maar heeft zijn zin: ‘een klant opvoeden’.
De klant heeft inderdaad wat begeleiding nodig, want hij gooit geld door deuren en vensters, verliest zijn derde smartphone op een vijfde feestje deze week, rijdt te snel en te zat met een nog niet volledig afbetaalde auto en boekt Madonna voor een verjaardag van zijn ceo. Het is wat wij nu over ‘typisch Russisch’ in de wereldkranten lezen. En dat heel vaak klopt.
Communistische snob
De Sovjet-Unie werd gesticht als een vereniging van ‘arbeiders en boeren’. Maar je zal misschien nergens hetzelfde beroepssnobisme tegenkomen als bij hun nakomelingen. In plaats van de financiële hiërarchie kwam de communistische intellectuele rijkdom. De ganse generatie geboren na de tweede wereldoorlog haalde ingenieursdiploma’s en bouwde een land op waarop wij nog steeds trots zijn, alhoewel het niet meer bestaat. De generatie geboren in de jaren 1980 wou massaal – moest willen door de nieuwe werkelijkheid – managersdiploma’s halen. Maar het belangrijkste is nog niet veranderd. Men moet marginaal of gewoon stom zijn om geen hoog onderwijs te krijgen in Rusland: de opleiding aan de staatsuniversiteiten blijft nog steeds gratis. Het enige criterium is slagen voor toegangsexamens: de garantie dat het intensieve en inderdaad intellectueel discriminerende programma een haalbare kaart zou zijn voor een student.
Er is maar een probleem: met de val van de Sovjet-Unie verdween ook een structuur die 90% van de industrie met elkaar verbond. Nu ligt die verspreid over vijftien soevereine staten. Daarom onderhoudt Rusland zijn economie niet met productie, maar met aan- en verkoop. Het rolmodel is nu een ‘creatieve klasse’ – dit is de nieuwste term in de Russische media.
De andere verhongerde professionals passen zich aan en worden managers of vertrekken naar een ander land, waar het socialisme ondertussen op een andere dan een totalitaire manier werkt en al veel bereikt heeft. De wetenschap bloeit, je kunt met een werkloosheidsuitkering overleven en je moet geen ijzeren deur met minstens twee verschillende sloten laten installeren om jouw trouwring, toaster en gsm te beschermen. Hoe beschrijf je anders vandaag een gezonde maatschappij?
Matrjosjka’s en dansen in traditionele jurken horen bij Rusland tot en met de 19de eeuw. Kussen en knuffelen ook. Het Rusland van de Sovjet-Unie is een stedencultuur, verslaafd aan industrie en technologie, gewend aan de anonimiteit. Wat de menselijke relaties betreft, zijn post-Sovjet Russen vaak onhandig. Hello-goodbye kussen zijn iets nieuws voor dit vele keren veranderde land. Het leven in de steden is heel stressvol en de privé ruimte wordt redelijk streng gerespecteerd.
In verleden tijd
Niet zo ver van Moskou ligt er het stadje Volokolamsk. Als je daar bent, krijg je het gevoel dat de tweede wereldoorlog net gisteren was. Op de markt staat er een historisch ‘standbeeld’: een galg van de periode. Een plaatje naast een ander monument zegt dat er iets gebeurd is op 20 december. Zonder jaar. Deze oorlog lijkt hier nooit voorbij te zijn. In de andere steden is het misschien niet zo evident. Maar het respect voor de prijs, die onze grootouders hebben betaald voor deze wereldramp, is nog steeds een deel van de verplichte schoolopvoeding overal in Rusland. Dat gaat niet over nationalisme, dat gaat over familierelaties met het verleden.
Gelukkig voor ons of niet, hebben we de grote uitdagingen als traditie, daarom lijkt Rusland niet op het ook heel traditionele en patriarchale India. Daarom was een ruimtevlucht ook mogelijk voor een land gefocust op gisteren. De grootste uitdaging voor de Russische mentaliteit vandaag is de totalitaire gewoonten te overwinnen en een goede manier te vinden om onszelf te blijven, ook in de toekomst.
