‘Vandaag zou Zosjtsjenko stand-upcomedy schrijven over mondkapjes’

Dec 16, 2020
Michail Zosjtsjenko
Michail Zosjtsjenko

Een gesprek met Vera Zosjtsjenko, achterkleindochter van Michail Zosjtsjenko

Op 17 december gaat in Rusland de film ‘Over Ljolja en Min'ka’ in première. De film is gebaseerd op de autobiografische kinderverhalen van Michail Michailovitsj Zosjtsjenko (1894 - 1958), een van de bekendste satirische schrijvers van de Sovjet-Unie. Hij publiceerde onder andere in het blad ‘Krokodil’ en was in de eerste helft van de vorige eeuw een ware beroemdheid. In 1946 werd hij uit de Bond van schrijvers gezet. Na de dood van Stalin werd Zosjtsjenko gerehabiliteerd, maar pas omstreeks 1960 maakte hij postuum een duizelingwekkende comeback. Komedies op basis van zijn verhalen trokken in alle uithoeken van het reusachtige land grote aantallen bezoekers naar de bioscopen. Kinderboeken als zijn 'verhalen over Lenin' werden verplichte literatuur voor iedere pionier. 
Journalist en vertaler Ardy Beld sprak met Vera Zosjtsjenko, achterkleindochter van de schrijver die tot op de dag van vandaag in Sint-Petersburg woont en excursies in de voetstappen van haar beroemde overgrootvader organiseert. 

Denk je dat je overgrootvader zijn kinderverhalen serieus bedoelde of zie je ook een parodie op de sovjetmaatschappij?
Zijn werk bestaat uit meerdere lagen. Hij werd in het vaderland niet begrepen en daarom was er ook het jaar 1946. De kinderverhalen over Ljolja en Min'ka zijn compleet op ware feiten gebaseerd. Alle andere verhalen zijn voortgesproten uit zijn fantasie. Het wordt vaak zo uitgelegd dat hij kritiek uitte op de sovjetmentaliteit, op het dagelijkse leven. Maar Michail Michailovitsj was iemand die de Russische Revolutie omarmde. Toen de burgeroorlog begon, nam hij onmiddellijk dienst in het Rode Leger. Door zijn aristocratische afkomst had hij zeker problemen kunnen krijgen. Hij stortte zich echter met zo’n enthousiasme op de nieuwe leer dat hij van alle verdenking was gevrijwaard. Hij was er van overtuigd geraakt dat de vroegere samenleving niet rechtvaardig was. En nu kreeg hij de kans ervoor te zorgen dat alles eerlijker verdeeld zou worden. Hij geloofde dat het communisme de enige mogelijke weg was. Het Leitmotiv in al zijn verhalen is niet de lach, het is de lach door de tranen heen. Hij vond dat als iedereen een beetje meer rekening met elkaar zou houden, alles goed zou komen. Dan zouden we het communisme kunnen opbouwen met een rechtvaardige toekomst voor alle mensen. En toen kwam uiteindelijk het jaar 1946. Zijn verhaal ‘De avonturen van een aap’ was niet de hoofdreden voor zijn uitsluiting uit de Schrijversbond, het was een welkome aanleiding. De ware oorzaken van de verguizing lagen in een verder verleden. En de meesten van hen zullen we waarschijnlijk nooit meer kunnen achterhalen.

Vera Zosjtsjenko, museum van Michail Zosjtsjenko, 125-jarig jubileum, Sint-Petersburg, 2019
Vera Zosjtsjenko bij het museum van haar overgrootvader. Het 125-jarig jubileum van de schrijver, Sint-Petersburg, 2019

De verhalen over Lenin zijn toch een overduidelijke parodie? Wij lazen die in de jaren negentig aan elkaar voor om te lachen aan de ontbijttafel…
Nee, die verhalen zijn geenszins een parodie. Er is misschien een zweem van ironie, speciaal voor kinderen, maar het is zeker geen karikatuur op de leider van het proletariaat. Hij vond Lenin echt geweldig. Na 1946 schreef Michail Michailovitsj een brief aan Stalin. Die is in het internet te vinden. Daaruit blijkt overduidelijk zijn zicht op de wereld. Hij was toen weliswaar al iets ouder, hij stond niet meer midden in het systeem, zoals tijdens de ‘Verhalen over Lenin’. Maar Lenin had volgens hem een superidee om de maatschappij te veranderen. Voor hem was Lenin als Jezus voor een christen.

Wat betreft Stalin, er waren er wel meer die hem brieven schreven, maar met de kennis die wij nu hebben… dat was toch heel naïef? Dat Stalin zijn uitsluiting uit de Schrijversbond zou kunnen terugdraaien…
Onze familie is Stalin en ook Andrej Zjdanov (de toenmalige partijsecretaris van Leningrad - nvdr) veel dank verschuldigd. Soortgelijke processen liepen voor de meeste anderen niet zo goed af. Michail Michailovitsj bleef in leven, meer dan dat, hij behield zijn vrijheid.

Was er iemand in de partijtop die hem beschermde?  
Ik vermoed dat hij werd beschermd door degenen die hem aanvielen. Hij was niet meer dan een pion in het politieke spel. Dat is tenminste een van de nieuwste theorieën van literatuurkenners. Omstreeks 1945-1946 was er een hevige machtsstrijd gaande tussen Moskou en Leningrad. In die tijd werd hij enige malen verhoord door de NKVD. Het ging daarbij nooit over zijn verhalen. Het ging alleen om personen. Zosjtjsenko en Achmatova waren toentertijd enorme beroemdheden, zoals Joan K. Rowling nu. Iedereen kende ze. Ze waren de gezichten van de Leningradse afdeling van de Schrijversbond. Door deze beide beroemdheden in het openbaar tot persona non grata te verklaren, wilde Moskou laten zien, voor ons bestaan er geen heilige koeien. 

Michail Zosjtsjenko met zijn fanmeisjes, Koktebel, 1937
Michail Zosjtsjenko met zijn fanmeisjes, Koktebel, 1937

Om nog eens terug te gaan in de chronologie, hoe verklaar je de gedwongen evacuatie aan het begin van de Tweede Wereldoorlog naar Alma-Ata, waarom vertrok hij zonder zijn gezin?
Wat ik nu vertel is iets dat binnen de familie werd overgeleverd van ouder op kind. Er bestaat geen bewijs voor. Kennelijk had Hitler de verhalen van Michail Zosjtsjenko gelezen. In de Duitse vertaling natuurlijk. De verhalen over Lenin, de satirische verhalen nam hij net zo op als jij. Hij zag ze als een parodie op de sovjetmaatschappij. Hitler zou een lijst hebben gehad van bekende mensen in de Sovjet-Unie die direct in krijgsgevangenschap genomen moesten worden. Mensen uit de cultuursector, schrijvers, die voor de Duitse propaganda zouden moeten gaan werken.

Dus de bedoeling was dat Zosjtsjenko zou gaan werken voor de collaboratiekranten in Pskov en Riga?
Ja, hij en nog een aantal anderen zouden dan voor de Duitse kranten gaan schrijven. Feuilletons over hoe slecht de homo sovjeticus was en dat de Duitsers edel en goed zijn. Dat is ook wat ik bedoel als ik zeg dat het werk van Michail Michailovitsj uit meerdere lagen bestaat. Het lag nooit in zijn bedoeling slecht te schrijven over de Sovjet-Unie. Zijn boodschap was dat je niet naar de ander zou moeten wijzen, maar bij jezelf zou moeten beginnen. Een beetje meer je best doen, hier niets te stelen, daar eens te glimlachen, een vriendelijk woord, dat zou het hele land ten goede komen. Dat was een heel populair idee dat ook onder andere satirici van die tijd leefde. Wat betreft de evacuatie: hij en nog een paar anderen kregen 24 uur om zijn koffers te pakken. En 24 kg bagage. Hij nam alleen maar boeken en schriften mee. Daar werkte hij verder aan zijn autobiografische werk ‘Voor zonsopgang, alsook Sleutels tot het geluk’.

Zijn gezin liet hij achter?
Hij had het recht niet om ze mee te nemen. Hij werd min of meer weggestuurd. Ze waren heel bang dat Hitler gelijk zou kunnen hebben, dat hij zou proberen over te lopen naar de Duitsers. Maar de verhoudingen binnen zijn gezin waren ook zeker niet eenvoudig te noemen. Hij was heel open, had een groot hart, maar dan vooral naar de buitenwereld toe. Een beetje als mensen die een dierenasiel hebben, zwerfhonden redden en dan hun eigen kinderen compleet verwaarlozen. Bij hem hetzelfde verhaal. Zijn gezin had duidelijk een gebrek aan liefde van zijn kant, mijn vader en vooral mijn opa. Alleen in kritieke situaties dook hij op, regelde het allernoodzakelijkste en was dan weer verdwenen. Daar staat tegenover dat als hij zich aan zijn gezin zou hebben gewijd, hij zijn verhalen nooit zou hebben kunnen schrijven. Als je zijn boeken nog eens leest, maar dan zonder de achterliggende gedachte dat het om een parodie gaat, maar juist om een schrijver met een zeer groot hart voor de gehele mensheid dan zal je merken dat hij medelijden had met de kleine man. Die zijn geld verzuipt, terwijl hij toch zo graag naar het theater zou zijn gegaan, maar dan komt er weer net iets tussen…

Michail Zosjtsjenko, 1923-1924
Michail Zosjtsjenko, 1923 of 1924

Dus in de jaren twintig en dertig was het niet zo dat hij hele dagen zat te schrijven? Liep hij rond in kroegen, theaters en andere drukbezochte plekken om materiaal te verzamelen?
Nee, niet in kroegen. Hij schreef zelf dat hij in het dorp bij de datsja achter de schutting stond om gesprekken op te vangen. Zijn allereerste literaire werk schreef hij in de stijl van de oude meesters, Tolstoj, Toergenjev. De recensie die hij daarop kreeg was vernietigend: “Wij hebben brood nodig en geen Franse kaasjes.” Michail Michailovitsj schreef in zijn autobiografie dat die kritiek een enorme invloed op hem heeft gehad. Hij herinnerde zich dat hij toen ineens begreep dat de nieuwe samenleving een nieuwe literatuur nodig had. Daarop ontwikkelde hij zijn eigen stijl. Hij gebruikte veel bewoordingen die hij gewoon ergens op straat had opgevangen. Tijdens het 125-jarig jubileum in 2019 kreeg ik steeds weer de vraag van journalisten waarom een schrijver van honderd jaar geleden nog steeds zo populair is. Ik antwoordde dat hij nog steeds populair is, omdat de problemen die hij beschrijft ook nog steeds actueel zijn, de onderwerpen zijn misschien anders, kinderen worden niet meer geslagen op het gymnasium zoals dat bij hem het geval was, maar de kern blijft dezelfde.

Over het idee dat hij wilde dat iedereen zijn kleine steentje zou bijdragen en de samenleving op die manier humaner en rechtvaardiger zou worden: als hij nu geleefd zou hebben, wat denk je dat hij voor werk zou doen?
Hij zou stand-upcomedian zijn geworden. Dat weet ik zeker. Met een heel serieus en triest gezicht. Zoals hij ook uit zijn werk voorlas. Over alledaagse dingen. Ik ging naar de tandarts…Over de quarantaine, over mondkapjes…Ik weet dat jullie daar in West-Europa heel serieus in zijn. Dat iedereen bang is en braaf mondkapjes draagt. 

Niet iedereen… het is natuurlijk een mooi thema voor stand-up, maar ligt moeilijk, ik schreef onlangs een artikel met kritiek op de coronamaatregelen, maar dat wilde niemand publiceren…
Kijk aan, bij jullie is ook censuur. Gelukkig is Sint-Petersburg bijna in zijn geheel sceptisch over de maatregelen. Wij dragen alleen mondkapjes als we er speciaal op worden aangesproken. Als er geen camera hangt, dan hebben zelfs de kassières geen mondmasker op. Onze hele stad leeft boven en onder de wet (lacht).  

Je woont al je hele leven in Sint-Petersburg. En organiseert onder andere wandelingen in de voetsporen van je overgrootvader. Vind je dat er sinds je jeugd veel veranderd is in de stad?
Ik denk aardig wat. Maar iedereen heeft natuurlijk zijn eigen Petersburg. Ik vind bijvoorbeeld de reconstructie van de Zomertuin goed gelukt. Iedereen had enorm veel kritiek. Maar ik was bang er te wandelen in mijn kinderjaren, dat heb ik nu niet meer. Wat betreft historische gebouwen hebben we zeker meer geluk dan Moskou. Ik ben daar de laatste tijd vaker voor mijn theaterwerk. In Moskou zijn complete wijken onherkenbaar geworden. Maar Sint-Petersburg is er over het algemeen op vooruitgegaan. Het verliest zijn imperiale grootsheid niet. 

Wat doe je voor werk?
Ik ben actrice en presentatrice. Met het werk van mijn overgrootvader direct verbonden is mijn opvoering van ‘De bruiloft’. Om hem van de andere kant eens te laten lachen over mijn wanhopige poging zich aan zijn oeuvre te wagen. En een jaar of zes geleden presenteerde ik een culinair tv-programma: ‘Zosjtsjenko, zoete verhalen’. Ik begon dan met een citaat uit zijn werk en stelde daarop een dessert van eigen makelij voor. Om kort te gaan, ik ben freelance actrice. 

Op 17 december is de première van de nieuwe film. Heb je die al gezien?
Natuurlijk! Ik heb er zelf in meegespeeld. In een kleine episode over het einde van het leven van mijn overgrootvader. De première in Moskou staat vast. Het is alleen nog onduidelijk wanneer de film bij ons in Sint-Petersburg wordt vertoond. Het is een kinderfilm, maar zolang het nog verboden is voor kinderen tot 16 jaar bijeen te komen voor dit soort evenementen wordt het helaas moeilijk.

Is de film de moeite waard?
Ik vond het heel interessant om te bekijken hoe ze de verhoudingen binnen het gezin hadden uitgebeeld. Gelukkig veel beter dan ik dacht. Ik heb de regisseur bedankt, omdat hij mijn voorouders in zo’n nette relatie had geplaatst. Dat was in werkelijkheid wel een beetje anders, vrees ik. De film op zichzelf is zeker niet typisch voor onze tijd, hij heeft een langzaam ritme, is echt retro. Old school. In positieve zin.

Interview: Ardy Beld
Foto's: privéarchief Vera Zosjtsjenko

Uit Zosjtsjenko

  • Toen ik Aljosja’s kamer binnenkwam, zat de aap aan tafel. Hij zat er heel voornaam bij. Als een kassière in de bioscoop. Met een lepeltje at hij zijn rijstepap. Aljosja zei tegen me: “Ik heb hem opgevoed als een echt mens. Nu kunnen alle kinderen en zelfs enkele volwassenen een voorbeeld aan hem nemen.” 
    (‘De avonturen van een aap’)
     
  • Lenin had veel vijanden. Hij had veel vijanden, omdat hij het hele leven wilde veranderen. Hij wilde dat alle mensen die werken, goed zouden leven. En hij hield niet van degenen die niet wilden werken. Over hen zei hij: dan moeten ze maar helemaal niets eten, als ze niet willen werken. 
    (‘De aanslag op Lenin’ (uit ‘Verhalen over Lenin’)
     
  • Natuurlijk, waar hebben we het over – wij hebben kinderen heel hard nodig. De staat kan zonder hen niet soepel functioneren. Zij zijn onze aflossing van de wacht. Wij hebben onze hoop op hen gevestigd. En onze berekeningen op hen gebouwd. Vooral ook omdat volwassenen niet zo gemakkelijk afstand kunnen nemen van hun burgerlijke gewoontes. Maar de kindertjes groeien wellicht op en zullen ons gebrek aan cultuur opvangen. Daarom moeten we kinderen op handen dragen, aardig voor hen zijn, hun neusjes snuiten. Ongeacht of het kind van ons is of van een ander. 
    (‘Een voorval’ )
Vorig artikel ‘Het geloof zit niet in het paard of in de hooivork’
Volgend artikel “Dinosaurussen zijn een verhaal over hoe fragiele zangvogels zijn verschenen”

Maart 2021

Ons steunen

Deel je Trakteer ons op een 
Spasibo bestaat zonder geld, maar niet zonder inspanning. Vind je een artikel leuk? Doneer voor een vrijwilligersvergoeding van je favoriete auteur. Elke cent telt!