Nikolaj Gogol – Petersburgse verhalen

Mrt 29, 2018

In haar lezingen laat slaviste Nele Ninclaus kennis maken met grote schrijvers uit de Russische klassieke literatuur. Naast roemrijke kleppers als ‘Anna Karenina’ en ‘Misdaad en straf’ komen ook minder bekende pareltjes aan bod.

Nikolaj Vasiljevitsj Gogol (1809 – 1852) wordt algemeen beschouwd als de eerste Russische prozaïst, zoals Poesjkin als Ruslands eerste dichter wordt beschouwd. Dat Gogol de eerste en één van de grootste en meest originele schrijvers uit de Russische klassieke literatuur is, staat buiten kijf. Maar men kan aan deze rij beslist nog een typering toevoegen. Wellicht is hij de meest raadselachtige auteur uit de hele Russische literatuur. Niet alleen zijn werk is in hoge mate doordrongen van mystieke, onwaarschijnlijke, gekke, hallucinante motieven, personages, gebeurtenissen en details. Ook zijn leven en dood roepen tal van vragen op. Vragen waarop we de antwoorden nooit helemaal zullen kennen, maar die we ons onwillekeurig blijven stellen, wanneer we het werk van Gogol ter hand nemen. Het leven en werk van Gogol blijven intrigeren en fascineren.

In Vlaanderen bracht acteur Peter Marichael in 2014 een heel overtuigende voorstelling van ‘Dagboek van een gek’
In Vlaanderen bracht acteur Peter Marichael in 2014 een heel overtuigende voorstelling van ‘Dagboek van een gek’

Petersburgse verhalen
Tot het allerbeste van Gogol horen ongetwijfeld de Petersburgse verhalen. Deze korte verhalen spelen zich allemaal af in Sint-Petersburg, hoewel enkele ervan tijdens zijn verblijf in het buitenland werden geschreven. We nemen er kort drie onder de loep: ‘Dagboek van een gek’, ‘De neus’ en ‘De mantel’.

Dagboek van een gek
Poprisjtsjin is een onbeduidende ambtenaar die heimelijk verliefd is op de dochter van zijn directeur, Sophie. Op een dag hoort Poprisjtsjin een gesprek tussen Madgy, het hondje van Sophie, en Fidel, een ander hondje. “Aanvankelijk verbaast P. zich erover dat honden kunnen praten, maar dan herinnert hij zich een krantenbericht over twee koeien die een winkel binnenstappen en een pond thee bestellen, en zijn verbazing verdwijnt.” Via de hondjes komt Poprisjtsjin te weten dat Sophie de spot drijft met hem en van plan is met een kamerjonker te trouwen. We volgen via dagboekaantekeningen van de ambtenaar de geleidelijke ontwikkeling van zijn geestesstoornis, die zich o.a. uit in grootheidswaanzin. De man meent dat hij koning Ferdinand van Spanje is. Uiteindelijk wordt hij opgenomen in een psychiatrische instelling.

Het einde van het verhaal lijkt wel een profetisch karakter te hebben. Zelf zou Gogol ook geleidelijk aan gek worden. Gogols leven eindigde in geestelijke verwarring en grootheidswaan. Gogol stierf op 42-jarige leeftijd, dezelfde leeftijd die Propisjtsjin had toen hij in het gekkenhuis belandde.

De neus
Dit verhaal is een ware ode aan de neus. In ongeveer alle werken van Gogol komen de neusgaten, een neusverkoudheid, niesbuien, snuifdozen, de geur of het reukorgaan tout court aan bod. Zijdelings, onopvallend. In dit werkje speelt de neus de hoofdrol. Op een ochtend ontdekt Kovaljov op de plaats van zijn neus een gladde plek. Kovaljov is verbijsterd en ontredderd, hij kan met de grootste moeite van de wereld niet begrijpen wat er gebeurd is. Het grandioze van de hele geschiedenis is het feit dat de neus een heel eigen leven gaat leiden: hij rijdt in de hoedanigheid van staatsraad in een koets rond in Sint-Petersburg. Tot de neus op een ochtend plots weer op zijn gewone plaats staat.

Gogol had zelf een toch wel bijzonder exemplaar en hij schatte dit lichaamsdeel bijzonder hoog in.“Ik heb respect voor bloemen die zomaar uit zichzelf bovenop een graf groeien. Ze vervullen mij met het hevige verlangen om in een Neus te veranderen: al het andere, zoals ogen, armen, benen te ontberen en niets te zijn dan een enorme neus, met neusgaten ter grootte van twee flinke emmers zodat ik alle mogelijke voorjaarsgeuren zou kunnen opsnuiven,” aldus Gogol.

Gogol – De Mantel
Gogol – De Mantel

De mantel
Van alle Petersburgse verhalen is dit mijn lievelingsverhaal. Er steekt zeker sociale bewogenheid in, maar het is vooral een intrieste vertelling met een onverklaarbaar einde. Het fantastische element speelt een heel grote rol. Ik ben het volledig eens met de Nederlandse schrijver J.M.A. Biesheuvel: “Niets is zonder fouten in deze wereld, op het verhaal De Mantel van Gogol na.”

Vladimir Nabokov
De bekende Russische schrijver Vladimir Nabokov schreef in zijn beknopte maar bijzondere biografie ‘Gogol’ over ‘De Mantel’: “Kort samengevat verloopt het verhaal als volgt: gemompel, gemompel, lyrische woordenstroom, gemompel, lyrische woordenstroom, gemompel, fantastische climax, gemompel, gemompel en terug naar de chaos waaruit ze (de personages) zijn voortgekomen.”

Akaki Akakijevitsj
Akaki Akakijevitsj is een grijze ambtenaar met wie vaak de spot gedreven wordt. Hij woont op een kleine, grauwe kamer en zijn hele zingeving bestaat uit het overpennen van documenten. Daarmee verdient hij een armzalig loon. Wanneer de grootste vijand zijn intrede doet in Sint-Petersburg, de ijzige koude, stelt Akaki vast dat zijn oude mantel tot op de draad versleten is en geen bescherming meer kan bieden tegen het ongure weer. Met zuur gespaarde centen koopt hij een nieuwe mantel. Maar kort daarna wordt hij van zijn mantel ontroofd. Wanneer hij thuiskomt, is hij nog een schim van zichzelf en enkele dagen later sterft hij. Maar hier eindigt het verhaal niet. Het gerucht doet de ronde dat er in de stad een mantel rondwaart die de jas afrukt van voorbijgangers…

Bitcoins en kopekes
Het doet bijna pijn om een woord als bitcoin te gebruiken in een artikel over een klassiek literair werk. Sommige mensen lijken tegenwoordig wel geobsedeerd door de virtuele munt. Op hun computer of smartphone volgen ze elke beweging die de bitcoin maakt. Akaki Akakijevitsj heeft de gewoonte om bij elke roebel die hij uitgeeft, twee kopekes in een klein kistje te stoppen. Op die manier spaart hij in de loop van vele jaren minutieus en langzaam wel veertig roebel bij elkaar! Ergens lijkt de moderne bitcoinjunkie een beetje op Akaki. Het geld, of het vergaren ervan, lijkt wel een obsessie. Groot is dan ook de verwarring wanneer dit geld zomaar verdwijnt, zonder dat er iemand verantwoordelijk gesteld kan worden.

Rolan Bykov in ‘De Mantel’ (1959)
Rolan Bykov in ‘De Mantel’ (1959)

De kleine mens
‘Akaki’ is afgeleid van het Griekse woord ‘akakos’ en betekent ‘onschuldige’, ‘zachtmoedige’. Akaki Akakijevitsj is het prototype van ‘de kleine mens’ die we later vaak aantreffen in de Russische literatuur. Met die ‘kleine mens’ wordt de mens bedoeld die zich onbeduidend voelt, iemand die zonder weerstand te bieden zijn lot ondergaat.

Film
De drie genoemde Petersburgse verhalen werden ook verfilmd. In 1959 verscheen de verfilming van ‘De Mantel’ door regisseur Aleksej Batalov. Acteur Rolan Bykov schittert in de rol van Akaki. Hij is degene die later, in 1977, de verfilming van ‘De Neus’ voor zijn rekening nam. Ook ‘Dagboek van een gek’ werd verfilmd door Aleksandr Belinski in 1968. Drie prachtige verhalen om te lezen, drie films voor echte cinefielen.

Tekst: Nele Ninclaus

Nele Ninclaus is slavist van opleiding en werkt als leerkracht Russisch in het volwassenenonderwijs
Nele Ninclaus is slavist van opleiding en werkt als leerkracht Russisch in het volwassenenonderwijs

Schrijf je hier in voor een nieuwe lezingenreeks van Nele Ninclaus over Russische literatuur.

Wanneer:
19/04, 03/05, 17/05, 31/05 en 14/06, telkens van 19:30 tot 21:30.

Waar:
Vormingplus Midden- en Zuid-West-Vlaanderen, 
Wandelweg 11, 8500 Kortrijk

Prijs: 
Standaardtarief – € 60
Sociaal tarief – € 30
Studententarief – € 30

Vorig artikel Russische schrijvers (her)ontdekt
Volgend artikel Totaal dictee

Mei 2023

Ons steunen

Deel je Trakteer ons op een 
Spasibo bestaat zonder geld, maar niet zonder inspanning. Vind je een artikel leuk? Doneer voor een vrijwilligersvergoeding van je favoriete auteur. Elke cent telt!