Hester den Boer – Onderdrukt door de verlosser

Mrt 14, 2019
© Atlas Contact, Hester den Boer
© Atlas Contact, Hester den Boer

Hester den Boer is een jonge Nederlandse onderzoeksjournaliste en fotografe. Ze studeerde aan de universiteit van Amsterdam Russische taal en cultuur, religiestudies en holocaust- en genocidestudies. Hester den Boer verbleef lange periodes in Rusland en deed er o.a. onderzoek naar het Stalinistische regime. Daartoe bezocht ze de restanten van een aantal goelagkampen of zocht ze naar sporen uit die tijd op de plaats van de kampen zelf en in archieven. In januari 2019 verscheen bij uitgeverij Atlas Contact haar boek Onderdrukt door de verlosser – Een zoektocht naar Stalins erfenis in het Rusland van nu, dat een weerslag vormt van haar onderzoek en haar ervaringen in Rusland.

Verleden en heden
“Alles wat leeft is uniek. Het is ondenkbaar dat twee mensen, twee rozenbottelstruiken, identiek zijn. Waar individuele eigenaardigheden en bijzonderheden met geweld worden uitgewist, dooft het leven uit.” Tijdens het lezen van het boek, moest ik vaak aan dit veelzeggend citaat uit ‘Leven en lot’ van de Vasili Grossman denken. Hoe kan een natie, een volk verder leven met zo’n traumatisch verleden, een verleden waarvoor niemand verantwoordelijkheid nam, waarvoor noch de staat, noch individuele politici zich hebben geëxcuseerd? Miljoenen individuen zijn onmerkbaar in de plooien van de geschiedenis verdwenen. Hoe gaan hun nakomelingen hiermee om? Dit is meteen het centrale thema in het boek. “Zolang dit trauma niet wordt verwerkt, kan Rusland nooit een gezond land worden”, meent Hester den Boer. (p. 137)

Stalin 
Het is onmogelijk om exact te bepalen hoeveel mensen omgekomen zijn tijdens het Stalinistische regime. Maar historici zijn het er min of meer over eens dat het aantal doden door staatsgeweld ten tijde van Stalin tussen de 10 en 12 miljoen ligt. Daarnaast bleek uit een opiniepeiling van het Levada-centrum in 2017 dat 38 % van de Russen Stalin als de grootste figuur aller tijden beschouwt. (p. 78) Hoe vallen deze twee vaststellingen te rijmen? Hoe kan het dat Stalin, die zoveel doden op z’n geweten heeft, de laatste tijd aan populariteit wint in Rusland? Hoe kan je iemand die wel in elke familie een of meerdere slachtoffers heeft gemaakt, opnieuw gaan verheerlijken? Dit zijn enkele van de kernvragen waarop den Boer een antwoord probeert te vinden.

Nergens in het boek veroordeelt ze iemand of zijn of haar mening, ze probeert eerder te zoeken naar de oorsprong van bepaalde visies.

Kleine mens
Hester den Boer baseert zich wat het cijfermateriaal betreft op standaardwerken, zoals o.a. ‘Goelag’ van Anne Applebaum en ‘The History of the Gulag’ van Oleg Khlevniuk. Naast deze wetenschappelijke duiding vindt de lezer fragmenten uit gesprekken die ze voerde met talloze ‘kleine Russen’, gewone mensen. Dit geeft de lezer een inkijk in de hedendaagse Russische mentaliteit. Ze praat met mensen die zelf nog in één van de goelagkampen gezeten hebben, met vrijwilligers van Memorial en met mensen die ze toevallig ontmoet. De journaliste blijft neutraal, zelfs wanneer iemand zaken vertelt waarmee ze absoluut niet akkoord kan gaan. Nergens in het boek veroordeelt ze iemand of zijn of haar mening, ze probeert eerder te zoeken naar de oorsprong van bepaalde visies, naar motieven achter bepaalde uitspraken. Ze heeft oog voor het leed van de mensen en het is duidelijk dat ze de Russen in haar hart draagt. Af en toe looft ze de typisch Russische gastvrijheid.

Goelag
Het eerste dwangarbeiderskamp is ontstaan in 1923 op Solovjetski, een eilandengroep in de Noordelijke Witte Zee. Stalin greep in 1924 de macht en in 1929 nam hij het besluit om de agrarische economie in sneltempo om te bouwen. Hiertoe besliste hij tot collectivisatie van de boeren en tot de eerste vijfjarenplannen. Wie zijn grond niet wou afstaan, wie niet mee wou werken, of wie hiervan verdacht werd, werd meteen gearresteerd en in een werkkamp opgesloten. De werkkrachten kon het regime goed gebruiken om het nieuwe systeem op te bouwen. Her en der, versrpeid over de hele Sovjet-Unie, schoten strafkampen als paddenstoelen uit de grond. Ook in onontgonnen gebieden, waar niemand woonde, werden steden gebouwd door en voor de dwangarbeiders (o.a. Vorkoeta, Norilsk, Magadan). Vanaf 1929 besloot Stalin dat niet meer het ministerie van Binnenlandse Zaken, maar wel de geheime politie (OGPOe: Objedinennoje gosoedarstvennoje polititsjeskoje oepravlenije – Verenigd politiek staatsdirectoraat; later KGB/FSB) de leiding kreeg over alle kampen en bannelingen. De afdeling binnen de OGPOe die verantwoordelijk was voor de dwangarbeiders, was de Goelag (Glavnoje oepravlenieje ispravitelno-troedovych lagerej – Hoofddirectoraat voor opvoedings- en werkkampen). In 1930 zaten er al 180.000 mensen in de kampen. In totaal zouden 18 miljoen mensen in Goelagkampen gezeten hebben. Rekent men de bannelingen mee dan komt men op 28 miljoen mensen. (p. 122) “De Sovjet-Unie was groot, omdat bij ons een mensenleven niet telt.” (Natasja, p. 41)

Memorial
Memorial is een mensenrechtenorganisatie die ontstaan is in de tweede helft van de jaren ’80, toen Gorbatsjov aan de macht was. De archieven werden  geopend, de gruwelijke misdaden van het regime kwamen aan het licht en mensen startten hun zoektocht naar vermiste familieleden. Medewerkers van Memorial (vaak vrijwilligers) hielpen bij deze zoektocht. De organisatie had tot voor kort in veel Russische steden een afdeling. Maar de laatste tijd worden hun werkzaamheden bemoeilijkt. De archieven worden minder toegankelijk gemaakt, Poetin besloot dat het statuut van Memorial veranderd werd in dat van ‘buitenlands agent’, waardoor de modale Rus de indruk heeft dat er een luchtje hangt rond die organisatie. En in het algemeen wordt de staat opnieuw repressiever: alleen aanhangers van Poetin worden tot gouverneur benoemd, het laatste vrije televisiekanaal (in Tomsk) werd ‘uit de lucht gehaald’ en mensen die zich te intensief met het verleden bezighouden, verdwijnen achter de tralies.

Poetin
Waarom groeit de populariteit van Stalin juist nu? Wat zegt dat over het huidige Rusland? Zijn er parallellen met het Stalinistische verleden? Waarom doet Poetin er alles aan om het verleden te verheerlijken? Waarom veroordeelt hij de daden van Stalin niet openlijk? In 2017, toen het monument De Muur van Verdriet ("Стена скорби") ingehuldigd werd, heeft noch Poetin, noch patriarch Kirill de naam van Stalin niet één keer genoemd. In het boek getuigen ook veel gewone Russen dat Stalin het land groot gemaakt heeft en dat die miljoenen doden nu eenmaal nodig waren, een soort van collateral damage. In geschiedenisboeken lezen kinderen dat Stalin een ‘effectief manager’ was, die het land heeft grootgemaakt. En de slachtoffers? Die waren noodzakelijk om de oorlog te kunnen winnen. (p. 62) Hester den Boer schrijft: “Op een plek waar zowel het heden als het verleden en de toekomst niks te bieden hebben, is een verzonnen glorieus verleden een welkom alternatief.” (p. 120) Misschien is het ook een manier om de blik van de mensen af te wenden van de huidige, weinig hoopgevende toestand in het land?

Onverschillig
De overgrote meerderheid van de Russen hebben geen zin om zich met het verleden en zijn gruwel bezig te houden. Waarom zou je dat doen, als je nauwelijks rondkomt, amper je gezin kan voeden, wanneer je niet weet of je morgen nog wel een job en een inkomen hebt? Het kan daarenboven gevaarlijk zijn. En wat heb je aan meer vrijheid, wanneer je je toch niets kan veroorloven? Of aan meer democratie, die tijdens de Jeltsin-jaren alleen maar voor een ongelooflijke chaos en destabiliteit hebben gezorgd? Nee, dank je wel, lijken de meeste Russen te denken.  

Hester den Boer – Onderdrukt door de verlosser
Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam, 2019

Tekst: Nele Ninclaus

Vorig artikel “Pobeda” krijgt warme ontvangst in Oostende
Volgend artikel VZ telt af - ‘De vraag is niet óf het stadion zinkt, maar wanneer’

Mei 2023

Ons steunen

Deel je Trakteer ons op een 
Spasibo bestaat zonder geld, maar niet zonder inspanning. Vind je een artikel leuk? Doneer voor een vrijwilligersvergoeding van je favoriete auteur. Elke cent telt!