Rodina is het non-fictiedebuut van de Nederlandse journalist Arnout Brouwers. Brouwers is chef opinie van De Volkskrant en was van 2006 tot 2013 correspondent in Rusland. Dit vlot geschreven boek schetst een erg genuanceerd beeld van het grootste land ter wereld. Vaak volstaan alleen superlatieven om dit land te beschrijven: de koudste temperaturen, de bloedigste geschiedenis, het grootste aantal alcoholisten, de prachtigste natuur, de mooiste (en moeilijkste) taal, de hartelijkste mensen. Maar nergens vervalt Brouwers in clichés. Als een chirurg gaat hij minutieus te werk in zijn ontleding van de Russische volksaard. Af en toe bevinden we ons ook in Wit-Rusland, waarheen Brouwers gelokt werd door de liefde.
Russische ziel
Geen non-fictieboek over Rusland, of je vindt er uitweidingen en theorieën over de Russische ziel. Brouwers waarschuwt de lezer al meteen in het voorwoord: “Moderne Russen zijn hier zelf niet zo mee bezig. Ze zijn minstens zo materialistisch als wij, alleen op een minder besmuikte manier.” (p. 19) Russen die zich niet met politiek inlaten, genieten een relatieve vrijheid. En waar zijn zij vooral mee bezig? Inderdaad: meestal met erg aardse kwesties. Waar kan ik een goede auto kopen? Kunnen we dit jaar op vakantie? Welke school biedt mijn kind de beste opleiding?
Politiek
In het Westen wordt vaak de vraag gesteld waarom Russen niet massaal in opstand komen. Poetin wordt steevast weggezet als een autoritaire dictator die enkel dankzij manipulatie van de media en het systematisch uitschakelen van de oppositie het roer in handen blijft houden. Hoe zit het nu eigenlijk met de populariteit van Poetin in Rusland? Brouwers laat heel veel stemmen horen, maar samenvattend schrijft hij: “Ondanks alle propaganda, ondanks de enorme aanwezigheid van de staat, met al zijn claims op de officiële waarheid, weet eigenlijk iedereen die het wil weten hoe de vork in de steel zit in Rusland.” (p. 20-21)
Een kruiwagen leed
Een boek schrijven over Rusland waar geen leed of pijn in zit, is onmogelijk. De getuigenissen in het boek zijn soms schrijnend, af en toe hoopgevend, vaak bikkelhard. “Hoe meer van die verhalen je optekent, hoe meer je begrijpt waarom de beroemde ‘Russische apathie’ ook wijsheid kan zijn, mentale yoga van een volk dat beseft dat je het gezag niet makkelijk kunt veranderen – en dat als je dat wel doet, er een hoge prijs in bloed voor wordt betaald.” (p. 22) Brouwers verwoordt het mooi in het hoofdstuk ‘De stilte na de woorden’. “Je universum kan instorten maar alles gaat gewoon door en je krijgt weinig tijd om te mekkeren. En al helemaal niet in Rusland, waar de meeste mensen een kruiwagen leed voortduwen. Stel je Moskou voor, met al die mooie mensen en al die lelijke, jonge en oude – al die brave mensen, op hoge hakken met een pelsmantel of op afgetrapte sloffen met een schort om, en dat ze allemaal een kruiwagen voortduwen met daarin hun persoonlijke leed en dat van hun naaste familie. Dat is geen leven. En daarom lopen mensen niet met die kruiwagen rond en verstoppen ze hun leed ergens diep in hun ziel. Soms komt het spontaan tevoorschijn, maar alleen een gek of een dronkenlap loopt ermee te koop. Zo doen ze dat al eeuwen, en er zit een systeem in.” (p. 106)
Land van uitersten
De plaats waar je geboren bent, bepaalt voor een groot stuk je hele verdere leven. Dat is zeker het geval voor Russische staatsburgers. Word je geboren in Moskou, dan wacht je een compleet andere wereld, dan wanneer je, laat ons zeggen, in een dorp in Dagestan of diep in Siberië ter wereld komt. In Rusland zijn de verschillen immens. Zo lees je over oligarchen die hele dorpen opkopen omwille van hun idyllische ligging ergens in een stuk ongerepte natuur. Maar iets verder in het boek word je getroffen door de uitzichtloosheid van het leven in Nazran in de Russische Kaukasus. Brouwers wijdt een hoofdstuk aan de organisatie Miloserdie, wiens leden zich dag in dag uit inzetten voor (verslaafde) daklozen. Mij lijkt het erg moeilijk, zoniet onmogelijk, om over ‘de gemiddelde Rus’ te spreken.
Impressies
Het boek bestaat uit tientallen korte hoofdstukken die reisindrukken, gespreksflarden, overpeinzingen van de auteur weergeven. De verhalen zijn noch chronologisch, noch geografisch geordend. Je maakt een denkbeeldige reis, kriskras door Rusland (en Wit-Rusland) heen. En hoewel er geen rode draad of verhaallijn is, zijn er toch een aantal zaken die steevast terugkeren: de imposante, uitgestrekte natuur; de hartelijkheid van veel gewone Russen; de ongebreidelde geldhonger van nieuwe rijke Russen; de ondraaglijke zwaarte van het onvoorstelbaar wrede verleden; de banja en de vodka.
Alcoholisme
De drang naar de drank lijkt in Rusland onweerstaanbaar. Vodka lijkt de oplossing voor wel heel veel problemen. Van extreme koude tot familiale problemen, van geldnood tot onverwerkte trauma’s: in hun al dan niet zelfgestookte vodka zoeken te veel Russen een valse uitweg. Wellicht is dit één van de grootste sociale problemen waarmee het land worstelt. Hoe moet het verder? Wie zal die talrijke drinkers een alternatief of enig perspectief bieden? En hoe? Dit zijn maar enkele van de vele vragen die je je stelt wanneer je dit boek leest.
De grote rijke Russische taal
Voor iemand uit Vlaanderen of Nederland is het bijna onvoorstelbaar dat mensen die in hetzelfde land wonen één en dezelfde taal spreken, ook al wonen ze op duizenden kilometers van mekaar vandaan, zo ongeveer aan de andere kant van de wereldbol. Want Russisch spreekt men in Moskou én in Vladivostok, in Archangelsk én Pjatigorsk. Dat is een enorme opsteker voor mensen die beslissen Russisch te leren! In het grootste land ter wereld spreekt men één taal. Als men mekaar niet begrijpt, dan is dat alvast niet om redenen van taalkundige aard. Er zijn een verwaarloosbaar aantal piepkleine verschillen, zoals de uitspraak van de ‘o’ in de regio rond Ivanovo. “Sjoeja ligt niet ver van Ivanovo, een plek zo Russisch als gebakken kool, gelegen in een gebied waar het Russisch wordt gesproken zoals je het leest. Waar de o wordt uitgesproken als oen niet als a. Waar melk moloko is in plaats van malako, wat op de lachspieren werkt van Russen die niet uit Ivanovo komen.” (p. 214) Geef toe: wanneer Nederlandstaligen dit lezen, gaan ze spontaan ook minzaam grinniken.
Van banja tot zona
Brouwers kiest er vaak voor om typisch Russische woorden onvertaald te laten. Meestal voegt hij een korte uitleg toe, zodat de leesbaarheid het hele boek door gewaarborgd blijft. Je hoeft geen ervaren Ruslandreiziger of russofiel te zijn om te snappen waarover de auteur het heeft. En die keuze van Brouwers komt de authenticiteit van het boek zeker ten goede. Enkele woorden Russisch voor beginners: ‘vodka’ en ‘Goelag’ kent iedereen, ‘banja’ is een Russische sauna, ‘zona’ een gevangenenkamp, ‘gaisjnik’ een agent van de verkeerspolitie, ‘rjoemki’ zijn vodkaglaasjes, ‘dvorniki’ letterlijk tuinmannen, maar in feite past hier beter manusjes-van-alles.
Van het paradijs naar de hel en terug
Bij de beschrijvingen van de desolate, ruige natuur waan je je in het paradijs. Wat moet de Altaj indrukwekkend zijn! Of Karelië en het eiland Kizji. De taiga, de naaldwouden, de berkenbossen. De verlaten Siberische dorpjes. Maar dan ben je plots is Beslan, het stadje waar het gijzeldrama zich afspeelde. Of in de streek rond Gomel (in het zuidoosten van Wit-Rusland), waar de straling sinds de kernramp in Tsjernobyl (Oekraïne) nog steeds veel te hoog is, maar waar toch paddestoelen geplukt, gegeten en verkocht worden. Dan volgt Minsk (Wit-Rusland) dat met zijn talrijke casino’s het nieuwe Las Vegas wordt genoemd. Verder de snelle groei van een aantal Siberische modelsteden die op z’n minst verwondering wekken.
Treinreizen
Misschien is treinreizen wel de beste manier om de indrukwekkende onmetelijkheid van het land te ervaren. Brouwers is alvast vol lof over de Russische treinen. “Treinreizen in Rusland is nog altijd magisch. Dat komt omdat het meestal gaat om lange reizen, omdat de stations nog naar de industriële tijd ruiken, omdat de treinen bij +40 en -40 gewoon rijden, en omdat je voordat je instapt aan een keurig uitgedoste dame in uniform (en heel soms een heer) je kaartje moet tonen. … Als fotomodellen staan de conductrices kaarsrecht naast de wagons opgesteld. In het Westen zou je bij het filmen van een historisch drama misschien dit beeld kunnen zien – maar hier wordt de schoonheid van het leven gewoon dagelijks opgevoerd.” (p. 235-236)
De hoop sterft als laatste
Wat bindt nu al die mensen? Naast een gemeenschappelijke taal delen ze een bloedig verleden van deportaties, kampen, Stalinisme en communisme, een sterk nationaal bewustzijn en een zekere trots op het vaderland. Een typisch Russische gastvrijheid en hartelijkheid ook, denk ik. Maar zo anders dan wij zijn ze dan ook weer niet. Ze zijn verzot op odnoklassniki. De eerste hoofddoekaffaire is ook in Rusland een feit. Onderaan de maatschappelijke ladder bevinden zich gastarbeiders uit o.a. Tadzjikistan. En iedereen hoopt op een betere toekomst. Er is een Russisch spreekwoord: “Надежда умирает последней”. Of hoe een mens altijd blijft hopen.
Arnout Brouwers – Rodina: Tussen lethargie en revolutie
Atlas Contact, Amsterdam, 2018
Tekst: Nele Ninclaus
