In haar lezingen laat slaviste Nele Ninclaus kennis maken met grote schrijvers uit de Russische klassieke literatuur. Naast roemrijke kleppers als ‘Anna Karenina’ en ‘Misdaad en straf’ komen ook minder bekende pareltjes aan bod. In deze rubriek van Spasibo lees je meer over de auteur, inhoud en cultuurhistorische achtergrond van enkele werken die in de lezingen aan bod komen.
Tolstoj
Na het succes van ‘Oorlog en vrede’ zag het er een tijdje naar uit dat de Russische grootmeester Lev Nikolajevitsj Tolstoj het niveau en de diepgang uit genoemd werk nooit meer zou evenaren. Hij leed aan depressieve buien, had zelfmoordgedachten, stortte zich nu eens op de studie van het Grieks, dan weer ging hij helemaal op in het werk van Schopenhauer. Waarna hij tot steeds dezelfde uitkomst kwam: het heeft allemaal even weinig zin.
Sofia Tolstaja
Gelukkig was hij omringd door de goede zorgen van zijn echtgenote Sofia Tolstaja, die tot de dood van haar man haar eigen literaire ambities opzijschoof. Zij zou haar leven lang niet alleen een trouwe en toegewijde echtgenote zijn, maar ook zijn persoonlijke assistente bij het schrijven. Ongeveer vier jaar na publicatie van ‘Oorlog en vrede’, zette Tolstoj zich dan toch eindelijk – God zij dank! – aan ‘Anna Karenina’. En Sofia zat urenlang in stilte de hanenpoten van haar echtgenoot over te pennen.
Twee paren
In 1872 was Tolstoj erg onder de indruk van de zelfmoord van Anna Pirogova, een jonge vrouw die zich uit liefdesverdriet op het station vlakbij zijn landgoed Jasnaja Poljana voor de trein wierp. Tolstoj besloot een boek te schrijven over echtbreuk. Tegenover een overspelige vrouw, zou hij een trouwe vrouw uitbeelden, wiens licht zou schijnen op een idyllisch gezinsgeluk. De oorspronkelijke titel voor zijn boek luidde dan ook ‘Twee paren’. Maar gaandeweg is Tolstoj zo erg van zijn hoofdpersonage Anna gaan houden, dat hij het boek ‘Anna Karenina’ doopte. Volgens biograaf Pietro Citati heeft Tolstoj nooit zo van een personage gehouden als van Anna.
Caleidoscoop van de liefde
Het boek wemelt van de personages, maar er zijn twee fundamentele verhaallijnen in te onderscheiden. Enerzijds is er de tragische, allesverterende, passionele liefde van Anna en Vronski, anderzijds de kalme, stille liefde van Kitty en Levin. Alle gevoelens die zo’n heftige liefde met zich meebrengt, worden door Tolstoj in de loop van het verhaal minutieus ontleed: van opwinding tot waanzin, van schuld en schaamte tot jaloezie en haat, medelijden en pijn, heel veel pijn.
Aleksej Karenin
Anna is gehuwd met Aleksej Karenin, die een hoge functie bekleedt in een ministerie in Sint-Petersburg. Hij is oud, grijs, stijf, duf, maar geniet erg veel aanzien in de hoogste adellijke kringen. Het lijkt wel of de man altijd vermoeide ogen heeft en hij knakt voortdurend zijn vingers. Zijn eigen gevoelens verdringt hij en die van anderen lijkt hij nauwelijks op te merken. Karenin spreekt formeel en bureaucratisch, zelfs wanneer hij met zijn vrouw praat, en altijd ligt er een spottende ondertoon in zijn woorden. Door het vele, onophoudelijke werk blijft er weinig tijd over voor Anna of voor hun zoontje Serjozja.
Aleksej Vronski
Wanneer Anna naar Moskou reist om te bemiddelen tussen haar goedlachse broer Stiva en zijn diep ontgoochelde, bedrogen echtgenote Dolly, ontmoet ze graaf Vronski. Vronski is zowat de tegenpool van Karenin: hij is jong, vlot, levendig, lichamelijk. Anna vat een allesverterende liefde voor de man op en Vronski is compleet betoverd door haar verschijning.
Griekse tragedie
De chronologie van de passionele liefde tussen Anna en Aleksej Vronski wordt ons haarfijn en glashelder beschreven door Tolstoj, die nergens in het boek positie inneemt. Het boek draagt dan ook het opschrift: “Mij is de wrake en Ik zal vergelden”, een vers uit de Bijbel. Enkel God mag oordelen. De schrijver, de lezer en de hele Sint-Petersburgse elite hebben dit recht niet. Anna lijkt bezeten van een buitenmenselijke kracht, iets waar ze niets tegen kan doen. Eros, de kracht van de passionele liefde, heeft haar helemaal in zijn macht. Al van in het begin, vanaf de ontmoeting op het station in Moskou, is Anna gedoemd ten onder te gaan. De trein, de dood en het licht hebben een symbolische functie en duiken in de loop van het verhaal telkens opnieuw op.
Gelukkige en ongelukkige gezinnen
De eerste, wereldberoemde zin van het boek luidt: “Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op z’n eigen manier.” Tolstoj heeft met zijn meesterwerk op z’n minst aangetoond dat elk mens, elk hart op zijn eigen manier liefheeft, zoals ook elke geest op z’n eigen manier denkt. Er is geen universele definitie van liefde, geen rationele logica van de liefde, noch een betrouwbaar recept dat een voorspelbare uitkomst geeft. Misschien is dit het enige dat we van de liefde kunnen zeggen: ze is onvatbaar, onvoorspelbaar en wispelturig als het lot zelf.
Nikolaj Levin en Kitty
Kitty is de zus van Dolly en de jongste dochter van de Sjtsjerbatski’s. Dolly is getrouwd met Stiva, die een verbindende functie heeft tussen de verschillende verhaallijnen. In Kitty tekent Tolstoj het ideaalbeeld dat hij had van de vrouw: een trouwe echtgenote, een goede moeder, puur, zorgend en praktisch. Levin, het personage dat opvallend veel gelijkenissen vertoont met de auteur zelf, trouwt na heel wat hindernissen en intriges met zijn geliefde Kitty. Ze leven op het landgoed van Levin, dichtbij de ongerepte natuur en de boeren. Het lijkt wel een sprookje. Toch brengt dit stille gezinsgeluk, waarvan Levin zo lang gedroomd had, niet de innerlijke rust waarop hij gehoopt had. Existentiële vragen blijven hem bij momenten kwellen. Misschien wou Tolstoj laten zien dat zelfs de meest verheven liefde ons als mens niet helemaal kan vervullen. De vragen blijven knagen, ondanks de liefde.
Maatschappijkritiek
Tolstoj heeft zeker en vast de bedoeling gehad om de verrotte moraal waarvan de hoogste adellijke kringen in Sint-Petersburg en Moskou in die tijd doordrongen waren stevig onder vuur te nemen. In die kringen waren buitenechtelijke relaties algemeen aanvaard. Maar als zo’n relatie te ernstig werd, als er echte gevoelens mee gemoeid waren en een affaire eventueel tot echtbreuk zou leiden, dan sprak men schande. Anderzijds kon een getrouwde man gewoon zijn gang gaan, niemand die daar erg in had. Voor een getrouwde vrouw was het dan weer quasi onmogelijk te scheiden. Toch overstijgt Anna Karenina de puur maatschappijkritische betekenis. Al is het tegenwoordig juridisch gezien veel gemakkelijker om te scheiden en is scheiden ook sociaal meer aanvaard, het morele conflict en de emotionele impact van een scheiding blijven bestaan.
Geloof versus atheïsme
Voor een goed begrip van de meer politiek getinte en filosofische discussies in het boek, is het wellicht nodig op de hoogte te zijn van enkele historische en maatschappelijke fenomenen van die tijd. In 1871 werd het werk dat in West-Europa zoveel stof deed opwaaien, The Origin of Species van Darwin, voor het eerst vertaald in het Russisch. Tolstoj nam kennis van dit werk, maar kon het niet aanvaarden. Het was voor hem onmogelijk een louter materialistisch wereldbeeld te onderschrijven. Hoe kon je het leven reduceren tot enkel fysische en chemische processen? Dergelijke vragen en de daarvan afgeleide vragen naar het geloof en het bestaan van God, komen vaak aan bod in het boek, omdat het in die tijd actuele kwesties waren. Tolstoj kon het atheïsme niet aanvaarden, want dat ‘liet geen vragen toe’.
Lijfeigenschap
In 1861 werd officieel de lijfeigenschap afgeschaft. Lijfeigenen, die voorheen bezit waren van hun landheer en die na zijn dood gewoon overgingen naar de volgende telg, waren vrij. Maar wat betekende dat in de realiteit? Hoe gingen voormalige lijfeigen boeren en landheren nu met elkaar om? Hoe moesten ze samenleven? Levin zoekt op zijn landgoed naar een nieuwe, harmonieuze vorm van samenleven. Dat is ook wat Tolstoj deed op zijn landgoed. Lenin (die op dat moment nog in de wieg lag) zou hierover later zeggen dat ‘het zotte stuiptrekkingen waren van een feodale klasse die reeds in het moeras van de historie aan het wegzinken was.’
Meesterwerk
Wat onderscheidt een meesterwerk van een goed boek? Dat zou ik niet meteen kunnen zeggen. Maar dat Anna Karenina een meesterwerk is, dat is dan wel weer een onbetwistbaar feit. Het boek wordt nog altijd opnieuw vertaald, uitgegeven en verfilmd. In 2017 verscheen er een nieuwe vertaling in het Nederlands van Hans Boland. Verder verscheen er in 2017 in Rusland een nieuwe verfilming van Anna Karenina, in feuilletonvorm, met een erg innemende Jelizaveta Bojarskaja in de hoofdrol. En in 2012 was er de gedurfde verfilming van Joe Wright met Keira Knightley als overtuigende Anna Karenina. En telkens zijn er op het Internet een storm aan reacties te lezen, zowel bij het Russische publiek als bij het buitenlandse. Men moet dus wel vaststellen: Anna Karenina laat niemand onberoerd. Ongeveer 140 jaar na publicatie leeft Anna Karenina nog steeds onder ons. Haar liefde en lijden blijven intrigeren.
Tekst: Nele Ninclaus
