Oblomov

Dec 14, 2017
Film 'Oblomov' (1979) met Oleg Tabakov in de hoofdrol
Film 'Oblomov' (1979) met Oleg Tabakov in de hoofdrol

In haar lezingen laat slaviste Nele Ninclaus kennis maken met grote schrijvers uit de Russische klassieke literatuur. Naast roemrijke kleppers als ‘Anna Karenina’ en ‘Misdaad en straf’ komen ook minder bekende pareltjes aan bod. In deze rubriek van Spasibo lees je meer over de auteur, inhoud en cultuurhistorische achtergrond van enkele werken die in de lezingen aan bod komen.

Liggende positie
Maak kennis met de grootste luiaard uit Rusland en tevens de sympathiekste nietsdoener aller tijden: Ilja Iljitsj Oblomov. Wellicht verloopt de kennismaking ten huize Oblomov, meer bepaald in de kamer van deze mollige loebas. Hoogstwaarschijnlijk zal Oblomov zich in zijn bed bevinden. Oblomov is niet ziek, noch moe. De godganse dag vertoeft hij in deze liggende positie, niet omdat hij daarvan geniet, als een luiaard doet. Nee. De positie waarin u hem aantreft, is zijn normale houding.

Vreemd, zult u denken. En inderdaad, helemaal normaal kan je dit toch niet noemen. Oblomov komt er niet toe op te staan ’s morgens, zich te wassen of te ontbijten. Hij krijgt het zelfs niet voor mekaar zich op te richten en zijn voeten in z’n pantoffels te steken. Toch zijn er twee belangrijke kwesties die zijn innerlijke rust steeds verstoren en die hij dringend zijn aandacht zou moeten schenken.

Zorgen
Enerzijds is er Oblomovka, zijn landgoed met 300 lijfeigenen, dat sinds jaren door hem verwaarloosd wordt en steeds minder opbrengt. Dat weet hij van de dorpsoudste die hem een brief gestuurd heeft. Anderzijds hangt de op handen zijnde verhuizing hem als een dreigende donkere wolk boven het hoofd. De eigenaar van de woning in Sint-Petersburg die hij nu al 8 jaar betrekt, wil het hele huis renoveren voor zijn zoon die gaat trouwen. Zorgen genoeg. Zorgen die moeten wachten tot morgen. De brief waarover Oblomov piekert, slingert ondertussen al meer dan een jaar rond in zijn kamer.

Portret van I.A.Gontsjarov. I.N.Kramskoj, 1865, Poesjkinmuseum, Sint-Petersburg
Portret van I.A.Gontsjarov. I.N.Kramskoj, 1865, Poesjkinmuseum, Sint-Petersburg

Misschien is de sofa wel de ideale plek om te dagdromen over de toekomst of om te mijmeren over zoete gebeurtenissen uit het verleden. Maar wellicht is de horizontale positie niet de beste houding om problemen die enige daadkracht verlangen aan te pakken. En dat eeuwige liggen, dag in dag uit, dat moet toch gaan vervelen? Zelfs al hou je er geen pijnlijke ligwonden aan over, het is beslist toch afstompend en ongezond? Zijn dokter schetst hem geen rooskleurig toekomstbeeld: als hij nog 2 of 3 jaar op die manier verder leeft, dan zou hij wel eens aan een beroerte kunnen sterven.

Deze voorspelling achtervolgt Oblomov als een schrikbeeld, maar zelfs de arts met zijn sinistere profetie slaagt er niet in hem in beweging te brengen. Integendeel. Alleen al de gedachte aan een actief leven, put hem uit. Met de sporadische bezoekers die hij ontvangt, voelt hij keer op keer een enorm groot medelijden. Zij moeten immers werken, zich inspannen, verliefd worden, iedere dag op tien plaatsen zijn, leven. En hij verheugt zich stilletjes dat hij niet zo’n slavenleven hoeft te leiden.

Zachar
Ten huize Oblomov maakt u vast ook kennis met Zachar, zijn enige lijfknecht. Zoals Oblomov bijna vergroeid is met zijn bank, zo is Zachar gehecht aan zijn meester. Hij hoort bij zijn ‘barin’ als een kat bij een huis. Hij dient hem sinds jaar en dag, al vanaf het moment van de geboorte van de kleine Ilja. Eerst op het landgoed van de Oblomovs, later in Sint-Petersburg. Zachar heeft bakkenbaarden die zowat heel z’n gezicht overwoekeren, is heel onhandig en men zou hem nog het best een oude knorpot kunnen noemen. Ijverig is hij allerminst, en wanneer zijn meester slaapt, kruipt hij in de naburige kamer op de kachel om een dutje te doen. Ondertussen stapelen de schulden zich op, ongeveer even snel als het stof zich in de hoeken van de kamer ophoopt.

Onverschilligheid
Hoe kan je zo leven, vraagt de lezer zich af. Hoe is het zo ver gekomen? Oblomov had wel degelijk verwachtingen van het leven, lang geleden dan. Maar de slaap of de tijd hebben ongemerkt laagjes op deze verwachtingen of verlangens gelegd. Zijn belangstelling in het leven, het werk, de liefde werden geleidelijk aan overschaduwd door een onverklaarbare, giftige onverschilligheid. Het enige oord dat hem nu nog kan bekoren is zijn sofa, de enige activiteit – passieve dromerijen. Maar af en toe heeft Oblomov een helder moment. Dan ziet hij in dat hij niet juist leeft. Dat zijn leven tot niets leidt. Dat zijn nietsdoen een ziekte moet zijn. Dat hij leeft om te slapen en al slapend vergeet te leven. Op zo’n momenten verzinkt hij in droevig gepeins. Dergelijke gedachten bedrukken hem eerst, daarna agiteren ze hem, maar als hij lang genoeg blijft liggen wachten, vertrekken ze uiteindelijk en laten hem in zijn oude kalmte en apathie achter.

Op 1 december stelde Japanse fotograaf Ikuru Kuwajima zijn fotoboek 'Ik, Oblomov' voor in Moskou over het hedendaagse oblomovisme in de ex-Sovjetstaten. © Photobookfest
Op 1 december stelde de Japanse fotograaf Ikuru Kuwajima zijn fotoboek ‘Ik, Oblomov’ voor in Moskou over het hedendaagse oblomovisme in de ex-Sovjetstaten. © Photobookfest

Oblomovka
Hij draait zich op zijn andere zij, en al gauw voeren zijn dromen hem naar Oblomovka, een paradijs, het meest bekoorlijke oord op aarde, de hemel zelve, waar kalmte heerst in de zeden van de mensen, nooit iets gebeurt, en iedereen zich dag na dag overgeeft aan het heerlijke nietsdoen. Het is de plaats waar Oblomov opgroeide. De streek telde enkele dorpen op één verst afstand van elkaar, allemaal eigendom van het geslacht Oblomov. De kleine Ilja werd er als een prinsje omringd door de zorgen van zijn njanja, zijn moeder en vader en een hele reeks huisknechten en dienstmeiden. Hij werd er overladen met liefkozingen en gevoerd met de meest verrukkelijke lekkernijen, overstelpt met kussen en omhelzingen, kortom op talrijke welwillende en overbeschermende handen gedragen.

Naast de zorg voor Ilja, was de belangrijkste bezigheid op Oblomovka de bereiding van het eten. En na een rijkelijk, minutieus voorbereid en meesterlijk bereid maal, kwam … de tijd van het middagdutje. Alles was enkele uren stil, de bewoners trokken zich allemaal ergens in een hoekje terug en gaven zich gezamenlijk over aan de weldadige middagslaap. Die algemene slaapdronkenheid was op Oblomovka een besmettelijke ziekte. De ziel verdronk vredig in het weke lichaam van de Oblomovers en het leven liep langs hen heen als een kalme rivier.

Stolz
De enige persoon die hem tijdelijk uit zijn loden lethargie kan trekken, is zijn jeugdvriend Stolz. Hoewel Stolz de tegenpool is van Oblomov, koesteren beide mannen oprechte, warme gevoelens voor elkaar. Andrej Ivanovitsj Stolz is de zoon van een strenge Duitser en een zachtmoedige Russische dame. De vader van Andrej was de leraar van Andrej en Ilja. Andrej is opgegroeid tot een zelfzekere, beminnelijke en stoutmoedige ondernemer. Hij houdt van orde en regelmaat, hard werken, doelen stellen en af en toe een stap vooruit maken in het leven. Hij weet dat niets je zomaar in de schoot geworpen wordt. Hij is voor niets bang, behalve voor dromerijen, en zijn gevoelens controleert hij even voorzichtig als zijn fantasie.

Oblomov, Zachar en Stolz in 'Oblomow', een productie van het Vlaamse theatergezelschap Lazarus © Lazarus, Arsenaal
Oblomov, Zachar en Stolz in ‘Oblomow’, een productie van het Vlaamse theatergezelschap Lazarus © Lazarus, Arsenaal

Stolz vindt de aanblik van zijn eeuwig rustende vriend zowel grappig als pijnlijk. Hij lijkt wel een stuk deeg, dat daar zo maar ligt. Volgens Stolz heeft zijn vriend lichamelijke én geestelijke gymnastiek nodig. Eens hij zijn vet kwijt is, zal zijn ziel ook wel ontwaken, daar is Stolz helemaal van overtuigd. Hij weet niet dat Oblomov eigenlijk te lui is om te leven. Dat Oblomov lijdt aan Oblomovisme, een aandoening die geleidelijk aan alle leven uitdooft. De vreselijkste kwaal, die nauwelijks te genezen valt…

Liefde
Dankzij Stolz leert Oblomov de lieflijke Olga Iljinskaja kennen. Voor de eerste keer sinds jaren wordt hij ontroerd, door haar verschijning en de liederen die ze zingt. Er breekt iets in Oblomov. Hij beseft dat hij nog geraakt kan worden, zoals hij heel lang geleden geraakt werd door bijvoorbeeld de Madonna’s van Raffaël. En net als Oblomov wordt de lezer wakker geschud, want zie, de liefde is gekomen! Het kan nu toch niet anders dan dat Oblomov nu werkelijk gaat leven.

Helaas, zelfs wanneer de liefde zich aandient, kiest Oblomov na een korte opflakkering uiteindelijk voor zijn doorgelegen sofa, zijn versleten kamerjas en zijn hele oude lamme leven. Evenmin als werk de inhoud en de zin van het leven zijn voor Oblomov, blijkt ook de liefde dit niet te zijn. Net als werk, vereist de liefde immers daadkracht en actie. Het leven is een plicht, net zoals de liefde een plicht is, volgens Olga, en niet alleen een heerlijk gevoel dat je toevallig overkomt.

Nele Ninclaus is slavist van opleiding en werkt als leerkracht Russisch in het volwassenenonderwijs.
Nele Ninclaus is slavist van opleiding en werkt als leerkracht Russisch in het volwassenenonderwijs

Levensdoel
Oblomov vindt geen doel. “Als je niet weet waarvoor je leeft, dan leef je zo maar, van de ene dag op de andere; je bent blij als een dag voorbij is, dat de nacht gekomen is en je verdringt in de slaap de vraag, waarom je die dag geleefd hebt en waarom je de dag van morgen zult leven.” En Oblomov is begonnen met uitdoven, reeds lang geleden. “Wat moet ik zoeken, waarop moet ik mijn gedachten en mijn aandacht richten? De bloem van het leven is afgevallen, alleen de doornen zijn overgebleven.” Stolz, Oblomov zelf en wellicht ook Gontsjarov denken dat de oorzaak van deze toestand te vinden is in zijn opvoeding op Oblomovka, en ruimer, in de maatschappelijke context van die tijd. Een tijd die verveelde, verwende en tot de ondergang gedoemde adelszonen voortbracht.

Nieuw vs oud
Ivan Gontsjarov schreef deze prachtige satire in 1859, twee jaar voor de afschaffing van de lijfeigenschap in Rusland. In Oblomov schildert hij één van die adellijke lieden die nog opgegroeid zijn in het oude Rusland, die gewend zijn gediend te worden en ontwend zijn zelf te werken. In Stolz tekent hij de ondernemende nieuwe Rus, niet toevallig heeft deze man een Duitse familienaam. De twee helden staan symbool voor het oude Rusland, dat gedoemd is te verdwijnen, en het nieuwe Rusland, dat nog opgebouwd moet worden. Ze verwijzen naar de slavofielen en westerlingen, twee politiek-filosofische stromingen, die de missie van Rusland en haar positie ten opzichte van het Westen op een verschillende manier opvatten. Een kwestie die tot op de dag van vandaag actueel blijft.

Ode en pamflet
‘Oblomov’ is een sublieme ode aan de luiheid en tegelijkertijd een snijdend pamflet tegen het vruchteloze verdoen van je tijd. Een spiegel waarin je kijkt en daarna verschrikt wegkijkt om écht te gaan leven. Wie wil er immers slechts toeschouwer zijn van het eigen leven en het leven zelf niet leven? Wie verkiest een liggend en hangend bestaan op de sofa boven een bevlogen, doorleefd en betekenisvol leven?

Tekst: Nele Ninclaus

Vorig artikel Water
Volgend artikel Honden, 2

Maart 2024

Ons steunen

Deel je Trakteer ons op een 
Spasibo bestaat zonder geld, maar niet zonder inspanning. Vind je een artikel leuk? Doneer voor een vrijwilligersvergoeding van je favoriete auteur. Elke cent telt!