Nicole Harmsen – De Rusluie

Sep 27, 2018

Op 28 september wordt een exemplaar van “De Rusluie” overhandigd aan de Russische ambassadeur in Den Haag. Het is de debuutroman van Nederlands schrijfster Nicole Harmsen. Wat heeft dit familieverhaal te bieden in de context van de gemeenschappelijke geschiedenis van Nederland en Rusland? Welke boodschap draagt het met zich mee?

1739, het Nederlandse dorpje Vriezenveen: Clara, verlamd, moeder van vier en ooit een hardwerkende weefster, wordt in haar bedstee gevoed door haar man, vlasboer Wicher. Dit moment geldt als het vertrekpunt voor een familiegeschiedenis die zich tot in Sint-Petersburg en het begin van de 20ste eeuw uitstrekt. De eerste bladzijdes confronteren ons voor het eerst – maar zeker niet voor het laatst – met wanhoop. In de historische context komt een zaad pas tot leven wanneer het doodgaat. Voordat we de stamboom van de Rusluie in Sint-Petersburg zien bloeien, ploegen we heel wat grond rond zijn wortels in de Vriezenveense vlasvelden.

Familie en geschiedenis
Binnen de Nederlands-Russische geschiedenis is ons allen bekend dat tsaar Peter de Grote culturele en wetenschappelijke belangstelling toonde voor de Lage Landen. Maar, in haar debuutroman beschrijft Nicole Harmsen een minder bekend hoofdstuk: naast nieuwe technologieën en gewoontes kreeg Rusland in de 18de eeuw namelijk ook nieuwkomers uit Nederland, de zogenaamde Rusluie. Het verhaal van de arme Vriezenveense boeren die leveranciers van de Russische monarchen wisten te worden, gaat het best gepaard met een recent boek van Janine Jager. Haar naslagwerk over Nederlanders in het revolutionaire Rusland (“Hoe komen we heelhuids uit deze hel”) staat dan ook in de bibliografie van “De Rusluie” vermeld.


Nicole Harmsen © Ambo|Anthos

Harmsen plaatst haar personages in het midden van de grote omwentelingen – de Bataafse revolutie, de veldtocht van Napoleon naar Rusland, de Russische revoluties van 1905 en 1917, – maar niet om iets nieuws te zeggen over deze tijdperken. Haar focus ligt op de mens en zijn privé-geschiedenis, opvoeding en groei. Bij elke generatie wordt het verhaal telkens weer een Bildungsroman.

"Engbert luistert naar de reacties van de omstanders. Sommigen van hen herkent hij als oude klasgenoten. Tweemaal vijf jaar Rusland is te lang om de contacten weer in oude vorm te herstellen. Hij hoort niet meer bij hen en voelt zich niet echt meer op zijn gemak in Vriezenveen, het dorp dat hij als jongen van dertien voor het eerst verliet. Petersburg voelt veel meer als zijn thuis maar toch ook dat niet helemaal. Zo trekt hij als verdwaalde Rusman rond in zijn eigen niemandsland. Altijd onderweg voor de handel en straks, als het tegenzit, moet hij als Fransoos gaan vechten voor die kleine zwartharige generaal, die zelfbenoemde keizer uit Frankrijk die hem totaal onbekend is." (p.222)

Familiebedrijf
De textielonderneming, die de hoofdpersonages overbracht uit de Nederlandse vlasvelden naar de troonzaal in Sint-Petersburg, figureert ook in de achtergrond. In zekere zin is het familiebedrijf een mini-model van de geschiedenis, want elk familierijk kent eigen politiek en regels. Het bedrijfssucces leren we kennen in slechts enkele alinea's. Wat wel uitdrukkelijk beklemtoond wordt, is de ambitie om te overleven, die tot een ware levensfilosofie uitgroeit: "Tenslotte gaat het om het voortbestaan van de firma Klein & Grobben! Dat het belangrijk is om het kapitaal in de familie te houden, daarvan is iedereen van de Vriezenveense gemeenschap in Petersburg doordrongen." (p.118) Dat zorgt ervoor dat broers elkaar soms kunnen verraden, zolang het bijdraagt aan het grotere doel van de familie. "Het doel heiligt de middelen." Zo wordt ook de geschiedenis gemaakt: door mensen en hun ideeën over wat op dat moment het belangrijkst is: "Het familikapitaal moet worden gered." (p.162)

De boodschap van deze gekostumeerde taferelen gaat niet over “toen en daar”, wel over “hier en nu”.

God en vrijheid
Het gewicht van het thema en de inhoud laten weinig ruimte over voor expliciete accenten. Het verhaal loopt cinematografisch vlot vooruit. Hoe verder, hoe vlotter. In de eerste helft van het boek krijgen we nog te lezen dat “ze voelde dat er iets ging gebeuren”. In de tweede helft spreekt de actie duidelijk voor zichzelf en sleept ze ons mee door boerderijen, slagvelden en salons. Er zijn wel twee duidelijke rode draden: God en vrijheid. Elk deel van de roman begint met uitspraken over vrijheid van grote Russische schrijvers: Poesjkin, Tolstoj, Dostojevski, Pasternak, Gorki. Het verhaal zelf leidt niet altijd tot deze ideeën, maar wanneer deze elementen aan elkaar worden gekoppeld, ontstaat er een extra denkruimte.

Over God wordt er in de roman luider gesproken. Ook al lijken de meeste personages hun geloof te verliezen, het gebeurt vrijwel nooit definitief, maar met een vraagteken en een vleugje hoop: “Toen Hanna haar vond, had ze een glimlach om haar lippen. Terwijl Hanna de plaid die van de stoel was gegleden weer over haar oma’s benen vlijde, dacht Hanna: ze moet daar iets gezien hebben, dat kan niet anders.” (p.230)

Schoonmoedertje Rusland
Zowel openingscitaten als episodes over het leven in Rusland geven ons een inkijk in de Russische cultuur en literatuur. Hier en daar steekt Nicole Harmsen er een knipoog naar de klassiekers in: “Oorlog en vrede” en “Anna Karenina” van Tolstoj, "Misdaad en straf" en “Aantekeningen uit het dodenhuis” van Dostojevski, Poesjkins “Schoppenvrouw”. Deze scherpzinnige verwijzingen doen ons meer willen horen van de auteur in de toekomst.

Details nodigen lezers uit om sommige thema's misschien ook zelf te gaan onderzoeken: hoe zag het school- of politiesysteem er in het 18de-eeuwse Rusland bijvoorbeeld uit? Of welk dialect sprak men in Oost-Siberië? Zou het echt een ernstige militaire straf zijn om van de periferie naar een kazerne in de hoofdstad gestuurd te worden?

Voor een Russisch oog is het opvallend dat de auteur niet thuis is in de Russische namen (vooral door een verwarring van een vrouwelijke vadersnaam, - die telkens op -(v)na eindigt en deel uitmaakt van een formelere versie van de volle voornaam, Vera Pavlovna, Irina Tevjevna, Aljona Ivanovna, - met een achternaam), maar dit is verwaarloosbaar met het familieverhaal in het algemeen. Zo spreken mensen namelijk ook tegen de schoonfamilies van hun buitenlandse echtgenoten, met alle sympathie en de beste bedoelingen om deze mensen te leren kennen en te begrijpen, en een foutje kan geen kwaad.

Interdisciplinaire roman
Met bijna zestig titels in de bibliografie is “De Rusluie” noch een academisch werk, noch 100% fictie en draait het rond meerdere universele thema’s tegelijk: overleving, liefde, ouderschap, roeping, groei, keuze, vrijheid, geloof. Dat bepaalde scènes en karakters bekend overkomen, is geen toeval. In haar verantwoording vermeldt de schrijfster zelf dat ze de zekere historische episodes en elementen heeft ontleend aan de gebruikte bronnen. Zo beklemtoont ze nog eens haar prioriteit: de mens boven zijn tijd. En de geschiedenis herhaalt zich sowieso. In de internetpublicatie van dit boek zouden er waarschijnlijk gewoon hyperlinks staan.

Persoonlijke ontwikkelingen vallen immers ook onder een herkenbaar feel-goodpatroon van de Hollywoodfilms. De boodschap van deze gekostumeerde taferelen gaat niet over “toen en daar”, wel over “hier en nu”: hoe we toen zelf zouden kunnen handelen als een modern mens met de moderne opvoeding en kennis (bijvoorbeeld over empathie). Zo'n romanconstructie – gebaseerd op een compilatie van meningen en citaten, zoals een filologisch essay, en opgemaakt met een modern marketinginzicht naar de verwachtingen van de lezer (of de klant?) – bewijst dat een nieuwe periode in de massaliteratuur is aangebroken. In "De Rusluie" hebben we het over een efficiënt literair product, klaargestoomd voor verfilming en geschikt voor het allerbreedste publiek. Het lijkt een logische opvolger van het postmodernisme te zijn. Dit fenomeen wordt ook al in andere levenssferen weerspiegeld. Vandaag is de tijd van multifunctionele professionals, van fietsenmakers die ook in astrofysica thuis zijn, of van kassiersters met rolschaatsen en verslaggevers met kennis van grafisch ontwerp. Daarbij is Nicole Harmsen een hoogbegaafd kind van haar tijd: een literair talent met een diploma Nederlands op zak en met uitgebreide ervaring als uitgever. Maar zijn we ook klaar voor een nieuwe manier van lezen?

Citaat
‘Madame! Quel plaisir!’ antwoordt Hanna.
Oma Annetjen, wars van opsmuk en pretenties, zou zich omdraaien in haar graf als ze Hanna zou kunnen horen. Maar hier in Petersburg behoort de familie tot de bovenklasse en daarom doen alle familieleden mee in het theater van de bemiddelden. De zaken van Kruijs, Grobben & Prinsen gaan boven verwachting en iedereen weet dat. Men nodigt de familie uit voor bals, soupers en soirees. Zo wordt ze langzaamaan opgenomen in de kring van de adel en intelligentsia. Ondanks haar bescheiden afkomst beweegt Hanna zich erin als een vis in het water. Van toneelspelen heeft ze altijd gehouden. (p.248)

Nicole Harmsen – De Rusluie. Ambo|Anthos, Amsterdam, 2018

Tekst: Ekaterina Verhees

Vorig artikel Mariinsky Orchestra – Valery Gergiev leiding
Volgend artikel Road trip in de kraj Altaj, 3