Jevgeni Vodolazkin (1964) is een hedendaagse Russische schrijver die in ons taalgebied vrij onbekend is. Zijn debuutroman Solovjov en Larionov dateert van 2009, maar hij brak echt door in 2012 met zijn prachtige roman Lavr, in het Nederlands vertaald als Het groen van de laurier. In 2013 won hij voor het boek de grootste Russische literaire prijs Bolsjaja Kniga (Het Grote Boek). Vodolazkin is linguïst en mediëvist en hij is gerenommeerd als kenner en onderzoeker van de Oudrussische literatuur.
Roes
Het verhaal speelt zich af rond 1500 in Roes (Русь), zoals Rusland toen genoemd werd. Vanaf de eerste bladzijde wordt de lezer weggeleid naar een ver en vreemd verleden, waar andere normen en zeden heersten en andere regels golden. Maar hoe anders die wereld ook was, we moeten besluiten dat de mens op zich niet zo heel veel veranderd is: de mens worstelt met dezelfde existentiële vragen, zoekt nog steeds naar manieren om met het irrationele om te gaan. Het boek opent een venster op het leven van toen en de aandachtige kijker/lezer vindt er een schat aan informatie over het dagdagelijkse leven: in welke huizen de middeleeuwse mens leefde, hoe sterk God overal aanwezig was (in gebeden, dagindeling, vastenperiodes, kerkbezoeken), hoe machteloos het individu stond tegenover plagen en ziektes, wat de mensen aten en dronken, hoe ze werkten, bevielen, stierven, begraven werden (of net niet).
Arseni
We lezen het leven van Arseni, een wijs jongetje dat in harmonie opgroeit bij zijn grootvader Christofor. Van zijn grootvader heeft hij heel wat geleerd over de geneeskrachtige werking van kruiden. Wanneer Arseni al een jongeman is, maakt hij een keuze die verschrikkelijke gevolgen heeft: zijn geliefde sterft tijdens de bevalling van hun zoontje, dat dood geboren wordt. Arseni voelt zijn immense schuld en besluit vanaf dan zijn leven in het teken van zijn zonde te gaan leiden. Hij wordt zwerver, heilige dwaas, pelgrim en tenslotte heremiet. Telkens hij een nieuw leven begint, krijgt hij een nieuwe naam. Over heel Roes wordt hij bekend als arts, kruidendokter, maar ook als ziener en heilige. Arseni geneest de zieken niet zozeer met kruiden, als wel via aanraking, of later slechts met een blik, gedachte en via gebeden. Zijn roem groeit snel, van overal komen zieken om hulp vragen. Arseni gaat tot het uiterste om hen te redden of om hen in hun dood te begeleiden. Hij volhardt in zijn levensopdracht: afstand doen van zoveel mogelijk, een leven leiden in het teken van anderen, zichzelf vergetend.
Heiligenleven
Het groen van de laurier valt niet zomaar in een bepaald genre onder te brengen. Sommigen lezen het boek als een vita of heiligenleven (zjitije). De levensloop van Arseni bevat een aantal gelijkenissen met die van de heilige Arsenius de Grote. Zijn ascetisme en toewijding tot God doen denken aan de heilige Nil Sorski. Arseni zwerft rond in het bos, als kleine jongen sluit hij vriendschap met een wolf – elementen die verwijzen naar de heilige Serafim Sarovski. Maar nog het meest roept Arseni associaties op met Vasili Blazjennij, beter bekend als de Dwaas in Christus (1469). Hij was iemand die quasi naakt rondliep, een Gek die vaak open en direct de waarheid sprak. Zo iemand wordt in Rusland een joerodivij genoemd – een Heilige Dwaas.
Verlies
Het jonge leven van Arseni wordt getekend door verlies: hij verliest zijn ouders, de wolf waarmee hij vriendschap gesloten had, zijn grootvader en tenslotte ook zijn grote liefde Oestina en hun zoontje. Het antwoord op al dit verdriet is stilte. Arseni slaagt er uiteindelijk in deze verliezen te boven te komen door zich in stilzwijgen te hullen en in stilte te communiceren met Oestina en God. Op de vraag wat nu de kernboodschap van zijn boek is, antwoordt Vodolazkin "verval niet tot wanhoop" (не приходите в отчаяние).
Humor
Opmerkelijk is hoe Vodolazkin erin slaagt om, ondanks de zware thema's, heel vaak een humoristische toets aan het verhaal te geven. Zo laat hij een buitenlandse koopman zeggen: "Ik hoor jullie over de dood praten. Jullie Russen doen niets liever. Vandaar dat jullie je leven zo slecht weten te organiseren." (p. 219) Verder voorspelt er ook iemand dat de erbarmelijke toestand van de wegen over enkele eeuwen nog steeds dezelfde zal zijn. Door uitspraken over onze tijd in de mond te leggen van iemand uit de 15de eeuw, verweeft Vodolazkin verleden, heden en toekomst. Dit doet hij op een heel natuurlijke, soms grappige manier.
De interesse in het irrationele is bij de Russen springlevend.
Joerodstvo en hesychasme
Twee belangrijke geestelijke tradities spelen een grote rol in het boek: joerodstvo en hesychasme. Met joerodstvo wordt het verschijnsel van de heilige dwaas bedoeld: zij doen zich opzettelijk dom of gek voor, maar op die manier wijzen ze mensen op hun fouten of zonden, of brengen ze de valse, wereldlijke gehechtheden en hypocrisie aan het licht. Het hesychasme (gr. hesychia – stilte, leven in eenzaamheid, rust, onbewogenheid) is een oude spirituele, mystieke meditatie- en gebedspraktijk van orthodoxe monniken die zich wijdden aan de absolute stilte.
Taal en tijd
Naast de mens en de schuldvraag, zijn de taal en de tijd twee van de belangrijkste thema’s in dit boek. Vodolazkin gebruikt hier en daar Kerkslavische woorden uit gebeden en psalmen. Toch is de taal van de roman het hedendaagse Russisch. De vermenging van deze taalregisters voelt heel natuurlijk aan en belemmert het leesproces niet. In het nawoord legt vertaler Paul van der Woerd uit bij welke Middelnederlandse teksten hij te rade is gegaan voor zijn vertaling.
Ook de tijd is een heel aanwezig thema. We lezen meer dan eens dat de tijd op zich niet bestaat, maar een uitvinding is van de mens, om alle gebeurtenissen en feiten te kunnen ordenen. De herhaling, de cirkel van leven en dood, profetieën over de nabije en verre toekomst – het zijn maar enkele voorbeelden van hoe Vodolazkin de tijd op een hoogsteigen manier benadert.
Meester
Het boek kende in Rusland een enorme weerklank. Vodolazkin heeft met Lavr wel degelijk een gevoelige snaar geraakt bij de Russen. Misschien omdat hij werkelijk tovert met taal?
Zijn roman staat bol van filosofische gedachtes, symbolen, allusies en verborgen citaten. Een voortdurend terugkerend beeld is dat van bladeren in de wind, het water of het vuur en tijdens seizoenswisselingen. Ze staan symbool voor de tijd (die ook geneest) en voor wat Arseni wordt, Lavr (Laurier), een blad aan de boom dat het leven is, maar ook een blad(zijde) in het verhaal van de wereld. De laurier staat symbool voor wijsheid en glorie. Sommigen noemen Vodolazkin de Russische Umberto Eco. En hoewel we dit volgens critici met een korrel zout dienen te nemen, staat het meesterschap en de eruditie van Vodolazkin buiten twijfel.
Religie
Vodolazkin is een gelovige man, daarover spreekt hij openlijk in interviews. In een essay uit 2013 schreef Vodolazkin: “Hedendaags Rusland heeft een enorme nood aan mensen die stenen kunnen gooien naar zondaars, maar nog harder heeft het mensen nodig die kunnen praten met engelen.” De interesse in het irrationele (zoals ook zo aanwezig bij Dostojevski) is bij de Russen springlevend, en dat is volgens mij een van de redenen van het succes van het boek.
“Probeer Rusland niet met het verstand te begrijpen, in Rusland kan je enkel geloven.” Dit fragment uit een gedicht van Fjodor Tjoettsjev uit 1866 past ongetwijfeld bij deze roman. Met het verstand en de logica alleen, zal je ons nooit begrijpen, lijkt Vodolazkin ons te leren. Is dit een moeilijke, zoniet onmogelijke les voor velen in onze huidige samenleving, die bijna zweert bij de ratio en waar niet het goddelijke, maar het individu centraal staat? Hoe kunnen we Lavr in het hart sluiten, nu zowat alles wat met het religieuze te maken heeft, het liefst gemeden wordt? Kan het boek enige waarde hebben in een samenleving waar irrationaliteit voedsel is voor hersenonderzoekers en waar psychiaters de rol van zieners hebben overgenomen?...
Ik heb de indruk dat dit het meest 'Russische' boek is dat ik gelezen heb.
Jevgeni Vodolazkin – Het groen van de laurier
Uitgeverij Glagoslav, Groot-Brittannië – Nederland, 2015
Tekst: Nele Ninclaus
